Derallajt, rruga deri te pavarësia

Zeqirja Idrizi

doi:10.58923/diskutime.v7i23.532

Autorët

Zeqirja Idrizi

DOI:

https://doi.org/10.58923/diskutime.v7i23.532

Abstrakti

Objekt studimi, i këtij punimi shkencor është veprimtaria politike-ushtarake e Derallëve – Mehmet Pashë Derallës, në valën e kryengritjes së përgjithshme shqiptare. Në këtë e për një figurë të dalluar, i cili jep një kontribut të dukshëm në fazën e fundit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, duke qenë edhe autori që i hodhi themelet e organizimit dhe krijimit të ushtrisë me një imazh të plotë në vitet që pasuan, kështu që te plaku 69 vjeçar zuri fill ushtria shqiptare. Përvoja e tij ushtarake u shfaq edhe në hartimin e “rregullores për organizimin e përkohshëm të Ministrisë së Luftës” më 13 prill 1913, dhe “rregullores së Qeverisë së përkohshme mbi formimin e Milicisë Shqiptare”, më 13 qershor 1913. Mehmet Pashë Deralla qëndroi në detyrën e Ministrit të Luftës nga 4 dhjetori 1912 deri më 20 maj 1914. E mënjanuan nga funksioni ushtarak-qeveritar, po legjitimitetin për të qenë në krye të luftës e në ballë të vijës për çlirimin e viseve të pushtuara e ribashkimin e tyre me trungun, kurrkush s’mund t’ia mohonte. Gjeneral Deralla mbylli sytë dhe i pushoi zemra atje ku i rrahu për herë të parë. Po e linte Kosovën dhe Tetovën që i dhanë emër dhe nder në qëndresë.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

References

Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet osmane (1878 – 1881 ), përgatitur nga K. Prifti, Tiranë, 1978, dok. 132, 133, 134, 135, f. 250-258.

K. Prifti, Lidhja Shqiptare e Pejës Lëvizja Kombëtare 1896-1900, Tiranë, 1984, f.130.

Po aty

Po aty, f. 160.

Po aty, f. 162.

Arkivi i Bosnjës dhe i Hercegovinës, Sarajevë, Fondi: “Presediumi...,”, nr. 168, 1898. Raport i konsullit J. Pisko “Mbi situatën politike në Maqedoni”, Shkup, 2 maj 1898.

Л. Лапе, Teтoвo i Тетοвcкο.., дел,ocми, глава I, Tetoвo, 1982, f.279.

Po aty.

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912; Sh.Rahimi, Vilajeti i Kosovës, Prishtinë 1969, f. 90; Arkivi i Kosovës, fondi i Vjenës, dok. i paregjistruar, Raport i konsullit austriak nga Shkupi dërguar Golluhovskit më 6 janar 1899.

K. Prifti, Lidhja Shqiptare e Pejës Lëvizja Kombëtare 1896-1900, Tiranë, 1984, f.130.

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912, Tiranë, 1978; Sh. Rahimi, Lufta e Shqiptarëve për Autonomi (1878-1912), Prishtinë, 1978, f.82; K Prifti,L.SH.P, v.c; Hasan Kaleshi-Ismet Dërmaku, Dokumente nga arkivi i Vjenës mbi Lidhjen e Pejës, Vjetar IV-V,Prishtinë, 1971, Dok. Nr. 9, Prizren, 5 fror 1899.

Arkivi i Kosovës. Vjetar VI-VII. Prishtinë, 1974, Lidhja e Pejës “Besa-Besë” e vitit 1899 në dokumentet diplomatike serbe, përgatitur nga I. Dërmaku, dok. 7. Telegram i konsullit serb, S. Simiç, Prishtinë, 17/29 janar 1899; shih edhe ,,Kalendari Kombiar”,1898-1904, Sofje, Ngjarjet e vitit 1899 në Shqipëri; T. Abdyli, Lëvizja kombëtare shqiptare 1900-1903, Prishtinë, 1981, f.17; Historia e popullit shqiptar, v. II, Prishtinë 1969, f.241.

Haus und Hof Staats Archiv,Politisches Archiv, Albanien (Më tej:HHStA, PA,A.) XII.XXXIII. Karton 312. Prizren, 5 shkurt 1899,nr.40.(Cit.Sipas K.Priftit, v.c).

Hasan Kaleshi-Ismet Dërmaku, Dokumente nga arkivi i Vjenës mbi Lidhjen e Pejës, Vjetar IV-V, Prishtinë, 1971, Dok. Nr. 24, Shkup, 8 mars 1899, f 186-189. Nënshkrimet e delegatëve: Përfaqësuesit e Prizrenit: 1. Abdul Halim, Mehmed Sherif, Jonuz Hajrullah, Myderis Abdul; Përfaësusit e Vuçitërnës: 1. Naxhi Mehmet Sulejman; Përfaqësuesit e Mitrovicës: 1. Myftiu Abdul Hamit, Sulejman Ahmet; Përfaqësuesit e Prishtinës: 1.nga Ulemaja Rexhepi; Përfaësuesit e Kallkandelinit (të Tetovës): 1. Ismail Haki Pasha, Abdul Halim, Mehmet Ruzhdi(Deralla); Përfaqësuesit e Novi Pazarit:1. Myderizi Mehmet Hamdi Shemsedin, Mehmet Akif; Përfaqësuesit e Pejës: 1. Halil Hasan Pasha, Myderiz Ismail, Myderiz Abdullah, Myftiu Salih, Mehmet Husrev dhe Haxhi Zejnel Alidin (haxhi Zeka); Përfaqësuesit e Gjakovës: 1. myderizi Hasan Hysni, Abdulla, Bajram Curri, Mehmet Tahiri; Përfaqësuesit e Tërgovishtës (të Rozhajës): 1. Ali Pashë Draga; Përfaqësuesit e Senicës: 1. Mehmet Murati, Mehmet Nazifi; Përfaqësuesit e Bellopojës: 1. Jusuf. ( Kanun- i sani 1314 ; 28 fror 1899).

Është një nga vezirët më të dalluar shqiptarë në Perandorinë Osmane, i cili rrjedh nga familja më në zë e Tetovës, që është nga më të njohurat e Shqipërisë.Stërgjyshi i tij, Rexhep Pasha,i cili pati rënë në luftën me Iranin në kohën e Sulltan Ahmetit (1603- 1617). I ati, Velijudin Hilmi Beu, i cili ka rënë në luftën kundër kryengritësve grekë, në More. Familja e këtyre është gjini edhe me familjen e madhe të Pejës (Begollajt Z.I). Mehmet Aqif Pasha ka lindur në Tetovë, më 1822/23. Pas rënies në luftë të të atit, qëndroi pranë xhaxhait të tij, Ali Hivzi Pashës, që ishte qeveritar i Shkupit. Mësimet e para i bëri në Tetovë pastaj Mehmet Aqif Pasha ka mësuar dhe është edukuar edhe në Shkup e në Stamboll. Pasi mbaroi Akademinë Ushtarake në Stamboll, si ushtarak Mehmet Aqifi përparoi shumë dhe fitoi më shumë grada e poste të larta siç ishin ato të pashait, valiut, vezirit, ministrit e të tjera. Pas trazirave që ngjanë në Shqipëri në kohën e sulltan Mahmutit II, Mehmet Aqifi bashkë me xhaxhallarët e tij Abdurrahmanin, Hivzin e Hasan (Djemt e Rexhep Pashë Derallës Z.I), u dëbuan nga Vendlindja si të dyshimtë dhe u mbajtën disa vjet në vende të ndryshme të Anadollit. Disa vjet pas hipjes në fronin e Turqisë të sulltan Abdyl Mexhidit (1839-1860) e sollën në Stamboll dhe më 1849 e graduan në sekretarinë e portës së Lartë me gradën III dhe e nderuan me një dekoratë më brilante. Më vonë u gjet pranë kryekomandantit Omer Pasha, në luftën kundër Malit të Zi tregoi zotësi e trimëri dhe pas disa kohe tërhoqi vëmendjen e Reshit Pashës, politikan i njohur. Kështu, menjëherë, më 1853, mer gradën mir miriman (i pari i të parëve) u emërua prefekt i Shkupit dhe pas kësaj fitoi gradën bejlerbeu i Rumelisë. Në vitin 1859 u emërua qeveritar i Bosnjes, me gradën vezir dhe që nga ai vit ka shërbyer si tillë, nga një herë, në provincat Danub, Edrene, Bagdad, Konia, Van dhe në Ujdhesat e Egjeut; nga dy herë , në provincat Prizren e Janinë dhe tri herë në ato të Selanikut e të Bosnjes. Në kohën e sulltan Abdyl Azizit (1861-1876) u bë ministër i Drejtësisë dhe në kohësn e sulltan Abdyl Hamitit II (hipi në fron më 1877 dhe u rrëzua nga froni nga xhonturqit më 1908) ka qenë dy herë kryetar i Këshillit të Shtetit (të Turqisë). Nëpunësia e tij më e fundit ka qenë qeveritar i Ujdhesave të Egjeut. Dha dorëheqjen dhe, pasi erdhi në Stamboll, vdiq në moshën 85 vjeçare. U varros pranë mauzoleut të sulltanit Mehmetit II.

Përveç si ushtarak, administrues, politicient etj., Mehmet Aqifi u dallua si poet i njohur, ku ka lënë gjurmë të pa shlyera me poezitë e veta të shkruara në Osmanishte, persishte e arabishte; divanet ose përmbledhjet e poezive të tija akoma nuk janë të studiuara e nuk janë të njohura.

Përveç gjuhës amtare shqipe, ai zotonte gjuhët orientale. Në letërsinë lindore ka qenë nga më të zotët, si në vjershë e në kompozimin në tri gjuhët (turqisht, arabisht, persisht). Më tej Sami Frashri shton se Mehmet Aqif Pasha i Tetovës fliste mirë greqishten dhe kuptonte frëngjishten. Ka qenë një zotëri i pajisur me moral e veti të mira, gjithashtu Sami Frashri thotë: të binin në sy mirësia dhe bujaria e tij në krahasim me origjinën e tij, ishte i dëgjuar në veprim e në përkrahje të së drejtës, i pashëm e madhështor e me sjellje të mira. Gjithashtu vihet në pah se pranë djalit të tij të madh, Salih Reshit bej efendiut, që është nga misat e Këshillit të Shtetit dhe nga shkrimtarët e këtij shekulli, gjenden të ruajtura disa punime të lëna nga i ati mbi letërsinë e kompozimet.)etj., Ch. Samy-Bey Fraschery, KẤMÛS AL-A’LẤM; Historia e Popullit Shqiptar II Rilindja Kombëtare vitet 30 të shek. XIX-1912, Tiranë 2002, f. 276; K, Prifti, Lidhja Shqiptare e Pejës Lëvizja Kombëtare 1896-1900, Tiranë, 1984, f.231; A. Vishko, Teqeja Harabati e Tetovës dhe roli i saj historik e kulturor në të kaluarën, tetovë, 2005, f.140.

HHStA, PA,A. XII.XXXIII. Karton 312. Prizren, 5 shkurt 1899,nr.40. Cit.Sipas K.Priftit, v.c.

Raport i konsullit Ippen nga Shkodra, më 11 maj 1899 dërguar kontit Goluhovski, H. Kaleshi- I.Dërmaku, Vjetar..., dok.38.

Në kuvend u morën këto vendime: 1. Të mos njihet kurrëfarë sundimi tjetër pos sundimit të sulltanit, 2.Të paguhet taksa dhe renta, 3. Popullsia – meshkujt prej 18-40 duhet t’i përgjigjen obligimit ushtarak, 4. Të ndalohet çdo hakmarrje gjer më 7 nëntor 1899, 5. Në rast të ndonjë sulmi provokativ nga jashtë, të përgjigjet në të njejtën mënyrë, 6. furnizimi i bashibuzukëve me armë të bëhet nga mjetet e mbledhura prej njerëzve të pasur, municioni të merret nga depot shtetërore, 7. Nëse ndokush brenda kësaj kohe vret dikë, t’i digjet shtëpia, 8. Të njejtat rregulla vlejnë edhe për ndëshkime fizike, 9. kush pa arsye me të shtëna armësh e alarmon popullin, të nxiret para gjygji, 10. Hajnat dhe kaçakët t’i dorëzohen pushtetit, 11. Çdo musliman duhet të dijë se shteti po ndërmerr masa secrete, 12. Këto vendime të fillojnë të zbatohen në gjysmën e dytë të shkurtit (pas festës së Bajramit), Sh. Rahimi, Lidhja e Pejës dhe aktiviteti i saj gjatë vitit 1899, “Jehona” III, Shkup 1974, 62.

Arkivi i Kosovës. Vjetar VI-VII. Prishtinë, 1974. I.Dërmaku, dok.12, 22 janar 1899, nr.8.

I.Dërmaku, dok.12, 22 janar 1899, nr.8; Historia e Popullit Shqiptar II Rilindja Kombëtare vitet 30 të shek. XIX-1912, Tiranë 2002, f. 276

Po aty

K. Prifti v.c.

Historia e Popullit Shqiptar II..., Tiranë 2002, f. 278. . 58 La Nazione Albanese”, Viti III, 15 mars 1899, nr.5.

HHStA,PA,A. Informacion i zëvëndëskonsullit austriak në Prizren, 26 shkurt dhe 2-5 mars 1899. Cit.sipas K.Prifti, v.c.

K. Prifti, v.c.

Sh. Rahimi, Lidhja e Pejës dhe aktiviteti i saj gjatë vitit 1899, “Jehona” III, Shkup 1974, f.62; T. Abdyli, Lëvizja Kombëtare...,faqe 16

ABH,Sarajevë. Fondi:”Presediumi...”, nr.798, Beograd, 12 qershor Informacion i konsullit serb në Prishtinë, 22 maj 1899.

Po aty, nr. 781, Informacion i konsullit serb në Shkup, 15maj 1899, nr. 72.

Po aty.

Po aty, Informacion i konsullit serb në Shkup, 15maj 1899, nr. 72.

HHStA,PA,A. Laisser 38. Karton 390. Informacion i konsullit austriak në Manastir, 2 korrik 1899, nr.44.(Cit sipas K. Prifti, v.c.)

Po aty.

K.Prifti,v.c

AIHT, Informacion i konsullit austriak në Shkup, 18 prill 1900.

Po aty

ABH. Sarajevë. Fondi:”Presediumi...”, 1309/Ib. Raport i komandës së Brigadës I Plevje, 1 maj 1900, nr.27.

AIHT, Informacion i konsullit austriak në Manastir, 29 korrik 1900 117

Po aty

AIHT, Informacion i konsullit austriak në Manastir, 29 korrik 1900

Zekeria Rexha, Ryma politike që udhëhoqi Lëvizjen dhe Lidhjen e Pejës (1896-1899), Konferenca e Dytë e Shënimeve Albanologjoke, Tiranë 1969, 66.

K. Profit, Lidhja Shqiptare e Pejës...,Tiranë, 1984, f. 385.

B. Gaçe, Ata që shpallën Panvarësinë Kombëtare, Tiranë, 1997, f.52; Gj. P. Titani, P. Hasani, Personalitete ushtarake shqiptare në vite 1912 - Dhjetor 1997,Tiranë, 1997, f.21; Revista Ushtarake, Organ i Ministrisë së Mbrojtjes të Republikës së Kosovës, nr.1, Shtator, 1998, f.45.

Po aty

Historia e popullit Shqiptarë II, Prishtinë, 1979, f.261-262; Kosova në vëshrtim enciklopedik, Tiranë, 1999, f. 96.

Gjurmime historike të Rilindjes Kombëtare, Prishtinë, 1986, f.167.

Po aty.

Vladimir Stojančevič, Društveno-političke prilike među Arbanasima u Kosovskom Vilajetu na početku XX veka i arbanaški otpor protiv turskih reforma 1902-1903. godine- istorijski časopis, knj. XI, 1960, Beograd 1961, 185; K. Prifti, v.c. f. 389.

Gjurmime historike të Rilindjes Kombëtare, Prishtinë, 1986, f.167.

Diplomatska prepiska, f. 58. Raport i M. Kurtoviqit nga Shkupi, më 25 mars 1902. Cit. sipas Sh. Rahimi, Gjurmime Historike..., f. 169.

H. Myzyri, Lëvizja Kombëtare Shqipëtare 1901 - 1908, Historia e Shqipërisë dhe Shqiptarëve, Prizren,2001, f.143.

Historia e Popullit Shqiptar II, Prishtinë, 1979, f.261; M.Prenkaj,Prizreni dhe Rrethina në shekullin XIX dhe fillim të shekullit XX, Prishtinë, 1998, f.288.

Historia e Shqipërisë, vëllimi II, 1882-1908, pjesa 3, f. 92 122

Historia e Shqipërisë, vëllimi II, 1882-1908, pjesa 3, f. 92.

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912.. Tiranë, 1978, Dok. 95, f. 151; Kosova në vështrim enciklopedik, Tiranë, 1999, f. 96.

Rrethet shoveniste serbe quanin “Serbi e vjetër” tokat shqiptare të Kosovës.

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.., f. 151.

“Albania”, Belgrad, nr. 42, 6 Nëntor 1905, Mendimi Politik..., dok. 55, f. 134-135.

Me këtë rast thuhet se ushtria osmane, ka qenë e udhëhequr nga Mirallai Sahit Beu nga Tetova, marrë nga Ismet Dërmaku, Rilindja Kombtare Shqiptare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit në Rumani dhe në Bullgari, Prishtinë, 1987, f. 292.

Sh.Rahimi,Vilajeti i Kosovës, f.110

Historia e Popullit Shqiptar II, Prishtinë,1978, f. 262.

Zef Prela, Problemi shqiptar dhe politika austro-hungareze (1897-1912), Tiranë,1962, f.129.

Këtë momerandum Muhamet Aliu ua kishte dorëzuar përfaqësive diplomatike të Fuqive të

Mëdha, në shtator 1904, të cilin e kishte shtënë në dorë edhe Konsulli Italian në Shkup. Sipas një raporti të tij, më 20 korrik 1905, thuhej se Muhamet Hamdi Kosovari ishte një shqiptar nga Durrësi, “që ka jetuar shumë vite në Shkup, i cili ka qenë edhe sekretar dhe njeri i besueshëm i ish valiut të Kosovës, Hafiz Pashës. Ky person më është dukur si njeri intelegjent, fanatikisht i lidhur me idenë e pavarsisë shqiptare dhe ishte nëpunës otoman, e kritikonte haptazi qeverinë e tij. Për shkak të kësaj sjellje të tij, u detyrua të lironte postin e Sekretarit të Hafiz Pashës, dhe u largua. Së pari emigroi në Greqi, ku shkroi nëpër gazeta kundër Qeverisë Osmane. Tani është thënë se gjendet në Egjipt”(ASMAE, Shkup, më 20 korrik 1905). Cit. sipas M. Prenkaj, v.c. f. 298.

Arkivi Diplomatik i Sekretariatit të Punëve të Jashtme, Raport i Konsullit Serb në Prishtinë. Në sek. 671, më 27.VII (10.VIII) 1905, cit. sipas Sh. Rahimi, Kombinimet Politike Rreth Kosovës gjat viteve 1902-1908 dhe Qëndrimi i Shqiptarëve, Kërkime Historike, Shkup, 1992, f. 148; ”Kosova”, nr. 3, Prishtinë, 1874, f. 148.

Л. Лапе, Македοнскοтο нациοналнο οслοбοдителнο двиҗење и Теtοвскиοт крај, Teтοвο i Тетοвcкο ..., Teтοвο, 1982, f. 283-284.

Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, Akte të Rilindjes Kombëtare.,dok.99, f. 160.

Kosova në vështrim..., v.c. f. 96; E.Pllana, Popujt e Kosovës ndaj reformave në Turqi në vitet 1902-1904, Kosova, nr. 3, Prishtinë, 1974, f.128.

Mendimi Politik e Shoqëror..., f. 196-197. Artikulli i gazetës Drita, nr.74, Sofje, 1 mars 1906.

HHstA Albanien, Laise 11. Raport i konsullit Austro-Hungarez nga Manastiri , më 1 maj 1906, cit. sipas Sh. Rahimit, Formimi i Komitetit për Lirinë e Shqipërisë në Manastir, më 1906 dhe veprimtaria e tij. Kërkime Historike 2, Shkup, 1996, f. 170.

Arkivi i Maqedonisë, fondi i Joco Jovanoviqit 1907, 152/3, letër ë M.P.B. së Sërbisë dërguar përfaqësuesit diplomatik në Stamboll. Nr. Rez. 793, më 7/20 shtator 1907.

Po aty.

Mendimi Politik e Shoqëror...,f.210-211.Artikulli i gazetës Drita, nr.93, Sofje, 25 shtator 1907.