Sprovë për një ndarje dialektore të gjuhës shqipe

Jorgji Gjinari

doi:10.62006/sf.v23i4.2597

Autorët

Jorgji Gjinari

DOI:

https://doi.org/10.62006/sf.v23i4.2597

Abstrakti

Një atlant gjuhësor, i cili ende i mungon shqipes, do të jepte isoglosa të përpikta e për pasojë ndarja dialektore e gjuhës shqipe deri edhe në njësi të imta do të mund të bëhej me lehtësi e me saktësi. Megjithatë, mungesa e këtij atlanti sot nuk na pengon të bëjmë një grupim të të folmeve të shqipes në një mënyrë të atillë që të jepen degët më të mëdha dialektore, siç duam të bëjmë në kumtesën që po paraqitet.
Themi «nuk na pengon», sepse dialektologjia shqiptare gjatë më se një shekulli, që nga viti 1854, kur u botua vepra e J. G. von Hahnit «Albanesische Studien» dhe gjer më sot, sidomos me kërkimet dhe studimet që janë bërë këto 15 vjetët e fundit, ka grumbulluar të dhëna për veçoritë dialektore të shumicës së të folmeve të gjuhës shqipe.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

J. G. von Hahn «Albanesische Studien», Jena, 1854; D. Camarda «Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese», Livorno, 1864; K. XPISTOOO- PIA H 2 «rpagpaTixii rnç àX|3avixTfe yX.a)aaT)ç nord tiv TOO/.txTjv ôid- XexTOV, auvTaxfreCca xwó K. XPI2TOOOPIAOY», ev KtovOTavtivou- jtoX ei, 1882. G. Pekmezi «Grommatile der albanesischen Sprache», Wien 1908; I. Diio Sheperi «Gramatika e sintaksa e gjuhës shqipe», Vlorë, 1927; J. Rrota «Sintaksa e gjuhës shqipe», bot. II, Shkodër, 1943.
Dh. S. Shuteriqi «Mbi gjuhën letrare kombëtare shqipe», në «Buletin për Shkencat Shoqërore, Nr. IV, 1952, £. 3-55. Z. Sako «Dialektet e gjuhës shqipe», në «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. IV, 1952, £. 76-80.
O. Myderizi «Çështja e zanores ë n’ortografinë tonë», në «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. IV, 1955, £. 215-228.
M. Lambertz «Bericht über meine linguistischen Studien in Albanien von Mittel Mai bis Ende August 1916», in «Anzeiger d. k. Akad. Wiss. in Wien, Ph. His. Klasse», 1916, Nr. XX, f. 122-146.
Po ai «Die M undarten des Albanischen» Leipziger V ierteljahrsschri£t fur Sudosteuropa 7 (1943), 123-160 dhe «Albanisches Lesebuch» I, 12-31; 1948.
Po ai «Lehrgang des Albanischen» T. III, Halle (Saale), 1959.
J. Gjinari «Dialektologjia shqiptare» (dispencë), Tiranë, 1962, f. 73-97.
Në literaturën gjuhësore të shqipes termi dialekt është përdorur shpesh here edhe me kuptimin e gjerë edhe me kuptimin e ngushtë. Ne këtu për variatetin 102 Jorgji Gjinari territorial më të imtë të gjuhës, për atë që s’ka ku «ndahet» më, do të përdorim termin e folme, ndërsa termin dialekt do ta përdorim për varietetin më të madh. Me nëndialekt do të kuptojm ë nëndarjen e parë të dialektit Degën dialektore që for- mojnë disa të folme me tipare të afërta do ta emërojmë grup të folmesh. 9) P. Skok «Sprachwissenschaftliche Ergebnisse einer Relse durch Siidserbien», në -Glasnik Skopskog ucenog drustva» 2, H. 1-2 (1927), 277-287 (sipas N. Joklit në «Indog. Jahrbuch» XIII, f. 183); C. Tagliavini «Le parlate albanesi di tipo Chego orientale (Dardania e Macedonia nordoccidentale)», në «Le Terre albanesi redente — I — Cossovo», Roma, 1942, f. 9.
G. Tagliavini — Po aty, f. 8.
M. Lambertzi — «Die Mundarten des albanischen...»; «Albanischen Lesebuch» dhe në «Lehrgang des Albanischen».
Shih sidomos «Gjon Buzuku», në «Bulet. për Shk. Shoq.» II (1955), f. 71-100, III (1955) f. 38-50; «Për historinë e zanores ë në gjuhën Shqipe», në «Bulet. për Shk. Shoq.» I (1956), f. 123-143; «Kuantiteti i zanorevet të theksuara në shqipe», në «Bui. U. SH. T. Seria Shk. Shoq.» II (1957), f. 207-215; «Për historinë e konsonantizm it në gjuhën shqipe», në «Bui. U. SH. T. Seria Shk. Shoq.» III (1958), f. 71-85.
I. Dilo Sheperi — vep. e cit. t. 10 pohon se zanore hundore, ka edhe në disa vise të Shqipërisë.Jugore, si në Kurvelesh e në Himarë, por të dhënat dialektologjike sot nuk e vërtetojnë këtë. Vetëm për një nazalitet të dobët në disa raste tepër të kufizuara në një të folme të skajit jugor (në katundin Borsh) flet M. Totoni në studimin e vet «E folmja e bregdetit të Poshtëm», në «Stud. Filologjike- I, 1964, f. 136.
Varianti kryesor i kësaj foneme në toskërishte është një zanore e radhës së përzier dhe e ngritjes së mesme [3].
E. Çabej «Rreth disa çështjeve të historisë së gjuhës shqipe», në «Bulet. ü.SH.T. Seria Shk. Shoq.» 3, 1963, f. 70-71.
Po ai «Gjon Buzuku», II (1955), f. 80 dhe «Rreth disa çështjeve...», f. 70.
Krh. G. Pekmezi — vep. e cit., f. 62; D. Camarda — vep. e cit., t. 66; E. Çabej — «Për historinë e konsonantizmit në gjuhën shqipe», f. 63. 104 Jorgji Gjinari 1820
Për moshën e formave gege e toske të së pakryerës shih S. Riza «Tri mo- nografina albanologjike», Tiranë, 1944, f. 182-193.
Shih M. Domi «Morfologia historike e gjuhës shqipe (dispencë), Tiranë, 1961, f. 50.
Në dialektin verior kanë ruajtur format në -nja ose -nje Dibra, Larja dhe Shestani (Krh. C. Tagliavini «L’albanese di Dalmazia», Firenze 1937, dhe E. Çabej «Për historinë e konsonantizmit.. f. 45) dhe në të folmet e Elbasanit format në -je etj. (krh. G. Weigand «Albanesische Grammatik» Leipzig, 183.
Këtë mendim e kanë dhënë shumë studjues të shqipes e të dialekteve të saj; shih G. Meyer «Delia lingua e delle letteratura albanese-, në «Nouve Antologia» 50 (1885) 588 (sipas citimit të E. Çabejt në «Gjon Buzuku», II (1955) f. 80); M. Lambertz «Bericht...» dhe «Lehrgang...» T, III, f. 2; I. Diio Sheperi vep. e cit. etj. Këtë mendim e kanë shprehur edhe shumë diskutues në konferencën e dytë shkencore të zhvilluar në Tiranë në 1952 mbi problemin e gjuhës letrare kombë- tare shqipe (shih «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. 4, 1952).
Njoftimet e para mbi disa veçori të këtyre të folmeve i gjejmë tek G. Pek- mezi «Raporte provizore.. » dhe tek R. Nachtigal «Die Froge einheitlichen alba- nischen Schriftsprache-. Graz. 1917. Përshkrim e të folmesh të veçanta janë bërë nga 106 Jorgji Gjinari Q. Haxhihasani «Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës», në «Bui. për Shk. Shoq.» Nr. 3, 1955, f. 147-190; J. Gjinari «Të folmet e Myzeqesë» «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.>- Nr. 4, 1958, f. 73-114 (për të folmen kalimtare të fushës së Lushnjës) dhe M. Çeliku «Vërejtje mbi të folmen e Dumresë», në «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» II (1963) f. 252-279, III (III (1963) f. 205-253. Për grupin e këtyre të folmeve dhe veçoritë e tyre kemi bërë fjalë në «Dialektologjia shqiptare» f. 83-86, për nocionin e të folmeve kalimtare të shqipes e për një tipar të rëndësishëm të tyre, për rota- cizmin, ka shkruar M. Çeliku «Rotacizmi në të folmet kalimtare të gjuhës shqipe», në «Studime Filologjike» Nr. I, 1964, 159-179.
n. C. Ky3nenoB J ’ycctcan OuajieKvojioiua-, MocKBa, 1951, f. 177
«Rotacizmi në të folmet kalimtare...»-, i. 162. 25) Më hollësisht shih M. Çelikun «Rotacizmi në të folm et kalim tare.. s-
Për herë të parë këtë ndarje e kemi bërë në «Dialektologjia Shqiptare...» f. 76, 81, aty kemi dhënë edhe karakteristikat e çdo dege, por pa i quajtur ato nëndialekte.
Me përjashtim të pjesës veriore të krahinës së Matit dhe të folmeve të Dibrës.
Kjo zanore ekziston në disa të folme kufitare me toskërishten veriore.
Në një num ër të vogël të folmesh ka diftongje në të gjitha pozitat.
Ka edhe variante fonetike të tjera të mbaresave të së pakryerës.
Territor që ndodhet midis Pukës e Kukësit.
O. Myderrizi — vep. e cit., t. 216.
Edhe ne në «Dialektologjia shqiptare», duke ndjekur traditën, i kemi quajtur nëndialekte (toskërishte veriore, labërishte, çamërishte).
W. Cimochowski «Le dialecte de Dushmani», Poznan, 1951.
J. Kastrati «Mbi disa tipare të së folmes së Thethit», në përmbledhjen «Konferenca e parë e studimeve albanologjike» (15-21 nëndor 1962) Tiranë 1965, f. 255-260.
C. Tagliavini «Le parlate albanesi...» ku janë përmbledhur e studjuar të dhëna të shkëputura e të shpërndara që kanë qenë botuar për shumë të folme të Metohisë, të Kosovës e të Maqedonisë Veriperëndimore; J. Gjinari «Vërejtje mbi të folmen e krahinave Krasniqe, Cash e Bytyç të rrethit të Tropojës», «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1963, f. 169-199; E. Lafe «E folmja e Nikaj-Merturit», në «Studime Filologjike», Nr. 3, 1964, f. 107-147.
K. Ulqini «Disa vëzhgime mbi të folmen e Matit», Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1961, f. 195-217; B. Beci «H ulum tim e gjuhësore në Mat», Bulet. U.SH.T. — Seria Shk. Shoq.» Nr. 2 (1962), 233-259, Nr. 2 (1963) 206-248, nr. 3 (1963) 257-277; dhe «E folmja e Reç e Dardhës së Dibrës», «Studime Filologjike» Nr. 4 (1964) 135-159 Nr. 1 (1965) 79-100. Q. Haxhihasani «Vëzhgime gjuhësore né krahinën e burës», «Bulet U.SH.T. Seria Shk. Shoq:» Nr. 4. 1963, f. 116-164; J. Gjinari -Vëzhgime mbi të folmen e Krujës dhe të Malësisë së Krujës-, «Studime Filologiike» Nr. 3 (1964) 91-105, Nr. 4 (1964) 117-133.
B. Beci, "Mbi katër inovacione fonetike të të folmeve të Gegënisë së mesme, në përm bledhjen «Konferenca e parë e studim eve albanologjike (15-21 nëndor 1962)», Tiranë 1965, f. 261-269.
N. Jokli «Varlaufiger Bericht iiber die im Auftrag der Balkan-kommission der hais. Akademie der Wissensc'naften in Wien durchgeführten nordostgegischen Dialekt-studien-, Anzeiger der k/Ak. der Wis. Wien, Phil.-hist. kl. 52 (1915), 68-74.
A. Imami «Disa trajta dialektore të krahinës së Dibrës-, «Edukata e Re» 1 (1930) dhe «Mbi disa trajta dialektore të shqipes-, «Edukata e Re» (1930): Shteku nga Luma (pseud.) «Vërejtje dialektesh», «Edukata e Re» 2 (1931).
W eigand «Albanesische G ram atik im südgegischen D ialekt (Durrës, Elbasan T iranë)»; Leipzig, 1913.
Au. Dozon "Manuel de la langue chkipe ou albanaise». Paris, 1879.
S. Floqi «Skicë e së folm es së Dangëllisë» «Bulet. U.SH.T. — Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1958, f. 89-160; J. Gjinari «E folmja e qytetit të Beratit-, «Bulet. për Shk. Shoq.» Nr. 1, 1957, f. 109-140; Po ai "Një vështrim mbi të folmet e Oparit-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 1, 1957 f. 134-164; Po ai «E folmja e Skraparit-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 1, 1958, f. 86-105; Po ai «Të folmet e Myzeqesë-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1958, f. 73-114; Po ai «Mbi të folmen e Devollit-, «Bulet! U. SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1960, f. 103-131; Po ai "Vërejtje mbi të fo krahinës së Mallakastrës-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1962, f. 148-179; V. Xhaçka «Nji vështrim mbi të folmen e krahinës së Devollit-, «Bulet U SH T Seria Shk. Shoq.» Nr. 2, 1958, f. 196-206; J. Thomaj «E folmja e katundit Seman-, «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq. Nr. 3 (1961) 155-192 dhe Nr. 3 (1961) 134-158.
J. Gjinari "Toskërishtja veriore dhe grupimi i të folmeve të saj-, në për mbledhjen «Konferenca e parë e Studimeve albanologjike» Tiranë, 1965, f. 241-254.
Po ai "Tipare të toskërishtes veriore të njëjtë me të gegërishtes jugore»ë «Stud. Filol.» Nr. 2, 1965, f. 129-136.
M. Totoni «E fo lm ja e Zagorisë (skicë)», «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.-> Nr.1,1962,f.181-217;Poai«Efohnja e Bregdetit të Poshtëm, «StridirneFilologjike», Nr.1(1964)129-157dheNr.2(1964)121-139;Poai«Vëzhgime vèr té folmen e M u z i n ë s «Studime Filologjike», Nr. 3, 1965, f.
H.Pedersen«Albanesische Texte mit Glossar». Leipzig,1895.
M. Lambertz •■Albanische M undarten in Italien», Indogerm. Jahrbuch 2, 1-130;«Italoalbanische Dialektstudien», Zeitschr.f.vergleichendeSprachfirschung51. 52, 53.
C.H.Reinhold"Nodes Pclasgicae», Athen,1855;G.Weigand«Das albanische
in Attika», Balkanarchiv,2(1926); A.II OYPIK.H£ «H 'Ev ’Atizii EXXìl-
voaXftnyiKfi UdXexToç», 'Aflqva, 44 (1932), 45 (1933'.
S. Island«M aterial gjuhësor nga kolonitë shqiptare të U krahinës». «Bulet. për Shk.Shoq.»Nr.2,1955,f.163-180; H.3. KoTOBa «Marepuanbi no aAÔaHCKOÜ du- aneKTOAomu (aAôaucKue zoeopu Yiepaunu)» në Yqë 3annc. Hhct.Caob. XIII, 1966
M.Domi—Dh.S.Shuteriqi«Njëvështrim mbi të folmen shqipe të Mandri c ë s » , «Studime Filologjike», Nr. 2, 1965, f. 103-118.
G.Weigand«Dergegische Dialekt von Borgo Erizzo bei Zara in Dalmatien», den Jahresberichten des Intituts ftir Rumanischc sprache in Leipzig, 17, 18 (1911);
G.Tagliavini«L’albenese di Dalmazia».
E. Çabej «Gjon Buzuku» 2 (1965), 80.
Po ai «Disa faza më të moçme të shqipes në dritën e gjuhëve fqinjë, •■Revistë shkencore e Inst. Pedag. dyvjeçar të Shkodrës», 1, 1964, f. 27.
Shih «Gjon Buzuku», f. 80 dhe -Rreth disa çështjeve» në f. 70.
Po japlm këtu disa nga shembujt e mjaftë që hedhin dritë mbi proçesin e konvergjimit në ditët tona: në krahinën e Devollit (në katundet Dardhë e Sinicë) para 30-40 vjetësh u bë edhe tek pleqtë kalimi i pandërmjelshëm i grupeve kl, gl në q, gj; kohët e fundit në krahinën e Mokrës, sidomos në të folmen e meshkujvet vërehet kalimi i a-së në ë (i a-së që ka qenë e ndjekur nga një nazale) dhe në zonat e Krujës, të Matit, të Peshkopisë etj. konstatohet rikthim i i diftongjeve ei, ë i etj. në i.

References

J. G. von Hahn «Albanesische Studien», Jena, 1854; D. Camarda «Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese», Livorno, 1864; K. XPISTOOO- PIA H 2 «rpagpaTixii rnç àX|3avixTfe yX.a)aaT)ç nord tiv TOO/.txTjv ôid- XexTOV, auvTaxfreCca xwó K. XPI2TOOOPIAOY», ev KtovOTavtivou- jtoX ei, 1882. G. Pekmezi «Grommatile der albanesischen Sprache», Wien 1908; I. Diio Sheperi «Gramatika e sintaksa e gjuhës shqipe», Vlorë, 1927; J. Rrota «Sintaksa e gjuhës shqipe», bot. II, Shkodër, 1943.

Dh. S. Shuteriqi «Mbi gjuhën letrare kombëtare shqipe», në «Buletin për Shkencat Shoqërore, Nr. IV, 1952, £. 3-55. Z. Sako «Dialektet e gjuhës shqipe», në «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. IV, 1952, £. 76-80.

O. Myderizi «Çështja e zanores ë n’ortografinë tonë», në «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. IV, 1955, £. 215-228.

M. Lambertz «Bericht über meine linguistischen Studien in Albanien von Mittel Mai bis Ende August 1916», in «Anzeiger d. k. Akad. Wiss. in Wien, Ph. His. Klasse», 1916, Nr. XX, f. 122-146.

Po ai «Die M undarten des Albanischen» Leipziger V ierteljahrsschri£t fur Sudosteuropa 7 (1943), 123-160 dhe «Albanisches Lesebuch» I, 12-31; 1948.

Po ai «Lehrgang des Albanischen» T. III, Halle (Saale), 1959.

J. Gjinari «Dialektologjia shqiptare» (dispencë), Tiranë, 1962, f. 73-97.

Në literaturën gjuhësore të shqipes termi dialekt është përdorur shpesh here edhe me kuptimin e gjerë edhe me kuptimin e ngushtë. Ne këtu për variatetin 102 Jorgji Gjinari territorial më të imtë të gjuhës, për atë që s’ka ku «ndahet» më, do të përdorim termin e folme, ndërsa termin dialekt do ta përdorim për varietetin më të madh. Me nëndialekt do të kuptojm ë nëndarjen e parë të dialektit Degën dialektore që for- mojnë disa të folme me tipare të afërta do ta emërojmë grup të folmesh. 9) P. Skok «Sprachwissenschaftliche Ergebnisse einer Relse durch Siidserbien», në -Glasnik Skopskog ucenog drustva» 2, H. 1-2 (1927), 277-287 (sipas N. Joklit në «Indog. Jahrbuch» XIII, f. 183); C. Tagliavini «Le parlate albanesi di tipo Chego orientale (Dardania e Macedonia nordoccidentale)», në «Le Terre albanesi redente — I — Cossovo», Roma, 1942, f. 9.

G. Tagliavini — Po aty, f. 8.

M. Lambertzi — «Die Mundarten des albanischen...»; «Albanischen Lesebuch» dhe në «Lehrgang des Albanischen».

Shih sidomos «Gjon Buzuku», në «Bulet. për Shk. Shoq.» II (1955), f. 71-100, III (1955) f. 38-50; «Për historinë e zanores ë në gjuhën Shqipe», në «Bulet. për Shk. Shoq.» I (1956), f. 123-143; «Kuantiteti i zanorevet të theksuara në shqipe», në «Bui. U. SH. T. Seria Shk. Shoq.» II (1957), f. 207-215; «Për historinë e konsonantizm it në gjuhën shqipe», në «Bui. U. SH. T. Seria Shk. Shoq.» III (1958), f. 71-85.

I. Dilo Sheperi — vep. e cit. t. 10 pohon se zanore hundore, ka edhe në disa vise të Shqipërisë.Jugore, si në Kurvelesh e në Himarë, por të dhënat dialektologjike sot nuk e vërtetojnë këtë. Vetëm për një nazalitet të dobët në disa raste tepër të kufizuara në një të folme të skajit jugor (në katundin Borsh) flet M. Totoni në studimin e vet «E folmja e bregdetit të Poshtëm», në «Stud. Filologjike- I, 1964, f. 136.

Varianti kryesor i kësaj foneme në toskërishte është një zanore e radhës së përzier dhe e ngritjes së mesme [3].

E. Çabej «Rreth disa çështjeve të historisë së gjuhës shqipe», në «Bulet. ü.SH.T. Seria Shk. Shoq.» 3, 1963, f. 70-71.

Po ai «Gjon Buzuku», II (1955), f. 80 dhe «Rreth disa çështjeve...», f. 70.

Krh. G. Pekmezi — vep. e cit., f. 62; D. Camarda — vep. e cit., t. 66; E. Çabej — «Për historinë e konsonantizmit në gjuhën shqipe», f. 63. 104 Jorgji Gjinari 1820

Për moshën e formave gege e toske të së pakryerës shih S. Riza «Tri mo- nografina albanologjike», Tiranë, 1944, f. 182-193.

Shih M. Domi «Morfologia historike e gjuhës shqipe (dispencë), Tiranë, 1961, f. 50.

Në dialektin verior kanë ruajtur format në -nja ose -nje Dibra, Larja dhe Shestani (Krh. C. Tagliavini «L’albanese di Dalmazia», Firenze 1937, dhe E. Çabej «Për historinë e konsonantizmit.. f. 45) dhe në të folmet e Elbasanit format në -je etj. (krh. G. Weigand «Albanesische Grammatik» Leipzig, 183.

Këtë mendim e kanë dhënë shumë studjues të shqipes e të dialekteve të saj; shih G. Meyer «Delia lingua e delle letteratura albanese-, në «Nouve Antologia» 50 (1885) 588 (sipas citimit të E. Çabejt në «Gjon Buzuku», II (1955) f. 80); M. Lambertz «Bericht...» dhe «Lehrgang...» T, III, f. 2; I. Diio Sheperi vep. e cit. etj. Këtë mendim e kanë shprehur edhe shumë diskutues në konferencën e dytë shkencore të zhvilluar në Tiranë në 1952 mbi problemin e gjuhës letrare kombë- tare shqipe (shih «Buletin për Shkencat Shoqërore», Nr. 4, 1952).

Njoftimet e para mbi disa veçori të këtyre të folmeve i gjejmë tek G. Pek- mezi «Raporte provizore.. » dhe tek R. Nachtigal «Die Froge einheitlichen alba- nischen Schriftsprache-. Graz. 1917. Përshkrim e të folmesh të veçanta janë bërë nga 106 Jorgji Gjinari Q. Haxhihasani «Një vështrim mbi të folmen e krahinës së Sulovës», në «Bui. për Shk. Shoq.» Nr. 3, 1955, f. 147-190; J. Gjinari «Të folmet e Myzeqesë» «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.>- Nr. 4, 1958, f. 73-114 (për të folmen kalimtare të fushës së Lushnjës) dhe M. Çeliku «Vërejtje mbi të folmen e Dumresë», në «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» II (1963) f. 252-279, III (III (1963) f. 205-253. Për grupin e këtyre të folmeve dhe veçoritë e tyre kemi bërë fjalë në «Dialektologjia shqiptare» f. 83-86, për nocionin e të folmeve kalimtare të shqipes e për një tipar të rëndësishëm të tyre, për rota- cizmin, ka shkruar M. Çeliku «Rotacizmi në të folmet kalimtare të gjuhës shqipe», në «Studime Filologjike» Nr. I, 1964, 159-179.

n. C. Ky3nenoB J ’ycctcan OuajieKvojioiua-, MocKBa, 1951, f. 177

«Rotacizmi në të folmet kalimtare...»-, i. 162. 25) Më hollësisht shih M. Çelikun «Rotacizmi në të folm et kalim tare.. s-

Për herë të parë këtë ndarje e kemi bërë në «Dialektologjia Shqiptare...» f. 76, 81, aty kemi dhënë edhe karakteristikat e çdo dege, por pa i quajtur ato nëndialekte.

Me përjashtim të pjesës veriore të krahinës së Matit dhe të folmeve të Dibrës.

Kjo zanore ekziston në disa të folme kufitare me toskërishten veriore.

Në një num ër të vogël të folmesh ka diftongje në të gjitha pozitat.

Ka edhe variante fonetike të tjera të mbaresave të së pakryerës.

Territor që ndodhet midis Pukës e Kukësit.

O. Myderrizi — vep. e cit., t. 216.

Edhe ne në «Dialektologjia shqiptare», duke ndjekur traditën, i kemi quajtur nëndialekte (toskërishte veriore, labërishte, çamërishte).

W. Cimochowski «Le dialecte de Dushmani», Poznan, 1951.

J. Kastrati «Mbi disa tipare të së folmes së Thethit», në përmbledhjen «Konferenca e parë e studimeve albanologjike» (15-21 nëndor 1962) Tiranë 1965, f. 255-260.

C. Tagliavini «Le parlate albanesi...» ku janë përmbledhur e studjuar të dhëna të shkëputura e të shpërndara që kanë qenë botuar për shumë të folme të Metohisë, të Kosovës e të Maqedonisë Veriperëndimore; J. Gjinari «Vërejtje mbi të folmen e krahinave Krasniqe, Cash e Bytyç të rrethit të Tropojës», «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1963, f. 169-199; E. Lafe «E folmja e Nikaj-Merturit», në «Studime Filologjike», Nr. 3, 1964, f. 107-147.

K. Ulqini «Disa vëzhgime mbi të folmen e Matit», Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1961, f. 195-217; B. Beci «H ulum tim e gjuhësore në Mat», Bulet. U.SH.T. — Seria Shk. Shoq.» Nr. 2 (1962), 233-259, Nr. 2 (1963) 206-248, nr. 3 (1963) 257-277; dhe «E folmja e Reç e Dardhës së Dibrës», «Studime Filologjike» Nr. 4 (1964) 135-159 Nr. 1 (1965) 79-100. Q. Haxhihasani «Vëzhgime gjuhësore né krahinën e burës», «Bulet U.SH.T. Seria Shk. Shoq:» Nr. 4. 1963, f. 116-164; J. Gjinari -Vëzhgime mbi të folmen e Krujës dhe të Malësisë së Krujës-, «Studime Filologiike» Nr. 3 (1964) 91-105, Nr. 4 (1964) 117-133.

B. Beci, "Mbi katër inovacione fonetike të të folmeve të Gegënisë së mesme, në përm bledhjen «Konferenca e parë e studim eve albanologjike (15-21 nëndor 1962)», Tiranë 1965, f. 261-269.

N. Jokli «Varlaufiger Bericht iiber die im Auftrag der Balkan-kommission der hais. Akademie der Wissensc'naften in Wien durchgeführten nordostgegischen Dialekt-studien-, Anzeiger der k/Ak. der Wis. Wien, Phil.-hist. kl. 52 (1915), 68-74.

A. Imami «Disa trajta dialektore të krahinës së Dibrës-, «Edukata e Re» 1 (1930) dhe «Mbi disa trajta dialektore të shqipes-, «Edukata e Re» (1930): Shteku nga Luma (pseud.) «Vërejtje dialektesh», «Edukata e Re» 2 (1931).

W eigand «Albanesische G ram atik im südgegischen D ialekt (Durrës, Elbasan T iranë)»; Leipzig, 1913.

Au. Dozon "Manuel de la langue chkipe ou albanaise». Paris, 1879.

S. Floqi «Skicë e së folm es së Dangëllisë» «Bulet. U.SH.T. — Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1958, f. 89-160; J. Gjinari «E folmja e qytetit të Beratit-, «Bulet. për Shk. Shoq.» Nr. 1, 1957, f. 109-140; Po ai "Një vështrim mbi të folmet e Oparit-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 1, 1957 f. 134-164; Po ai «E folmja e Skraparit-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 1, 1958, f. 86-105; Po ai «Të folmet e Myzeqesë-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1958, f. 73-114; Po ai «Mbi të folmen e Devollit-, «Bulet! U. SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 4, 1960, f. 103-131; Po ai "Vërejtje mbi të fo krahinës së Mallakastrës-, «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.» Nr. 3, 1962, f. 148-179; V. Xhaçka «Nji vështrim mbi të folmen e krahinës së Devollit-, «Bulet U SH T Seria Shk. Shoq.» Nr. 2, 1958, f. 196-206; J. Thomaj «E folmja e katundit Seman-, «Bui. U.SH.T. Seria Shk. Shoq. Nr. 3 (1961) 155-192 dhe Nr. 3 (1961) 134-158.

J. Gjinari "Toskërishtja veriore dhe grupimi i të folmeve të saj-, në për mbledhjen «Konferenca e parë e Studimeve albanologjike» Tiranë, 1965, f. 241-254.

Po ai "Tipare të toskërishtes veriore të njëjtë me të gegërishtes jugore»ë «Stud. Filol.» Nr. 2, 1965, f. 129-136.

M. Totoni «E fo lm ja e Zagorisë (skicë)», «Bulet. U.SH.T. Seria Shk. Shoq.-> Nr.1,1962,f.181-217;Poai«Efohnja e Bregdetit të Poshtëm, «StridirneFilologjike», Nr.1(1964)129-157dheNr.2(1964)121-139;Poai«Vëzhgime vèr té folmen e M u z i n ë s «Studime Filologjike», Nr. 3, 1965, f.

H.Pedersen«Albanesische Texte mit Glossar». Leipzig,1895.

M. Lambertz •■Albanische M undarten in Italien», Indogerm. Jahrbuch 2, 1-130;«Italoalbanische Dialektstudien», Zeitschr.f.vergleichendeSprachfirschung51. 52, 53.

C.H.Reinhold"Nodes Pclasgicae», Athen,1855;G.Weigand«Das albanische

in Attika», Balkanarchiv,2(1926); A.II OYPIK.H£ «H 'Ev ’Atizii EXXìl-

voaXftnyiKfi UdXexToç», 'Aflqva, 44 (1932), 45 (1933'.

S. Island«M aterial gjuhësor nga kolonitë shqiptare të U krahinës». «Bulet. për Shk.Shoq.»Nr.2,1955,f.163-180; H.3. KoTOBa «Marepuanbi no aAÔaHCKOÜ du- aneKTOAomu (aAôaucKue zoeopu Yiepaunu)» në Yqë 3annc. Hhct.Caob. XIII, 1966

M.Domi—Dh.S.Shuteriqi«Njëvështrim mbi të folmen shqipe të Mandri c ë s » , «Studime Filologjike», Nr. 2, 1965, f. 103-118.

G.Weigand«Dergegische Dialekt von Borgo Erizzo bei Zara in Dalmatien», den Jahresberichten des Intituts ftir Rumanischc sprache in Leipzig, 17, 18 (1911);

G.Tagliavini«L’albenese di Dalmazia».

E. Çabej «Gjon Buzuku» 2 (1965), 80.

Po ai «Disa faza më të moçme të shqipes në dritën e gjuhëve fqinjë, •■Revistë shkencore e Inst. Pedag. dyvjeçar të Shkodrës», 1, 1964, f. 27.

Shih «Gjon Buzuku», f. 80 dhe -Rreth disa çështjeve» në f. 70.

Po japlm këtu disa nga shembujt e mjaftë që hedhin dritë mbi proçesin e konvergjimit në ditët tona: në krahinën e Devollit (në katundet Dardhë e Sinicë) para 30-40 vjetësh u bë edhe tek pleqtë kalimi i pandërmjelshëm i grupeve kl, gl në q, gj; kohët e fundit në krahinën e Mokrës, sidomos në të folmen e meshkujvet vërehet kalimi i a-së në ë (i a-së që ka qenë e ndjekur nga një nazale) dhe në zonat e Krujës, të Matit, të Peshkopisë etj. konstatohet rikthim i i diftongjeve ei, ë i etj. në i.