Mbi disa veçori të formimit të emrave vetjakë në gjuhën shqipe

Palok Daka

doi:10.62006/sf.v1i3.2808

Autorët

Palok Daka

DOI:

https://doi.org/10.62006/sf.v1i3.2808

Abstrakti

Në punimin «Kontribut për historinë e kërkimeve onomastike në fushën e shqipes«-, A. Kostallari me të drejtë thekson, ndër të tjera , senë lëmin e onomastikës shqiptare «antroponimia mbetet ende në kohën tonë sfera më pak e lëvruar»1. Dhe me të vërtetë, veç disa listave me emra njerëzish (emra vetjakë, emra atësie dhe emra familjesh) të botuara herë pas here nëpër organe periodike a punime të tjera që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar e këtej nga autorë vendas dhe të huaj si dhe të ndonjë sprove, duhet thënë se kërkimet dhe s tudimet në lëmin e antroponimisë ndodhen ende në hapat e parë. Ngritja këto vitet e fundit pranë Institutit të historisë e të gjuhësisë e kartotekës së onomastikës shqiptare, shtron përpara studjuesve të kësaj disipline një varg problemesh dhe detyrash që duhen zgjidhur.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

Androidi Kostallari, Contribution à l’histoire des recherches onomastiques dans le domaine de l’albanais, në -»Studia Albanica» T iran a , 1965, N. 1, f. 49.
A. Kostallari në art. e cit. jep edhe të dhëna e shënime bibliografike për artikuj dhe punirne të botuar në lëmin e toponomastikës dhe të antroponimisë shqiptare. Vitet e fundit u botuan edhe këto: Th. Kacorri, Një regjistë rosmano -turk i vitit 1642-1643 (Lista e xhizie e të pabesëve në Vilaetin e Elbasanit), në -»Studime Historike» Tiranë, XX/1966/f.l65-173; — Ll. Mitrushi, Kodiku i Manastirit të Shën Kozmait për kontratat e fejesave (Kodiku si burim i onomastikës në krahinën e Myzeqesë), në -»Etnografia Shqiptare-· Tiranë, III (1966), f. 185-187; — E. Giordano, Fjalori i Arbéreshvet t’Italisë Bari, 1963, f. 587-590 (Nomi propri di persona) Më në fund po kujtojmë edhe kumtesën e H. Boissin, S prov ë e përkohëshme për një klasifikim të emrave të përveçëm, botuar nëpër mbledhjen «Konferenca e parë e studimeve albanologjike» Tiranë , 1965 f. 176-182. Në këtë kumtesë autori për herë të parë orvatet të japë një skicë të shkurtër të patronimeve dhe emra familjesh të sotme në gjuhën shqipe.
Shumica e emrave që u rrjeshtuan këtu. janë mbledhur në Shqipërinë e veriut, kryesisht në Malësi të Madhe. Dukagjin. Pukë e Zadrimë.
Edhe studimi i problemit të emrave të huaj përbën një objekt punimi më vete. Këtu po kufizohemi me ndonjë shembull për të provuar kur kemi asimilim të plotë dhe kur jo.
Është e vërtetë se emrin Gjin [Γίνης] e ndeshim për herë të parë në vitin 1207 dhe emrin Gjon (Gôn) në vitin 1330 (Shih: Acta et Diplomata. I, f 46 e 238), po kjo nuk do të thotë se këta emra nuk janë përdorur edhe më përpara sesa na dokumentohen të shkruar.
Shih: E. Giordano, vep. e cit., f. 588. Autori emrin Gjun e shpjegon me ital. Giovanni dhe e lidh me emrat shqip Gjon e Gjin.3) Shumica e emrave që u rrjeshtuan këtu. janë mbledhur në Shqipërinë e veriut, kryesisht në Malësi të Madhe. Dukagjin. Pukë e Zadrimë.
Shih: Megalë Ellënëkë egkyklopedeia, T. 13. Athine, «Pyrsos», 193Q, f. 349.
Shih: F. Palazzi, Novissimo dizionario della lingua italiana, Milano 1939, f. 1319 (Nomi propri di persona)
Shih: N.A. Petrovskij, Slovar russkih liçnjih imen, Moskva, 1966, f. 118.
Një dukuri e tillë ndodh edhe në gjuhë. Kështu p.sh. huazimet latine flokët nga floccus. fytyrë nga factura, këmbë nga camba, qytet nga civitatem etj. ose huazime greke, sllave, turke etj. të njohura. që kanë zënë rrënjë prej kohësh në gjuhën tonë. sot janë pranuar si fjalë të fondit themelor të leksikut të shqipes.
Emri Kolec si formim njihet kryesisht dhe përdoret në rrethin eShkodrës. Vlen të përmendet se në fshatin Panarit (rrethi i Korçës) kemi ndeshur një toponimi me emrin Kolec-i (emër lagjeje) po nuk kemi mundur të hetojmë se nga e ka prejardhien.
Variantet e ardhur dhe të prejardhur të emrit Ibrahim që sollëm kup- tohet se u përkasin krahinave të ndryshme, kështu p.sh. Bim ndeshet kryesisht në Elbasan. Him në ,Tiranë, Babake në Përmet, Braçe kryesisht në Jug, Brahim kudo etj.
Në paraqitjen e emrave të shkurtuar dhe të zgjeruar autori është mbë- shtetur kryesisht në materiale të mbledhura në vend gjatë ekspeditave leksiko- logjike në shumë fshatra. lokalitete e qytete të ndryshme të vendit tonë. Njëkohë- sisht janë patur parasysh dhe janë shfrytëzuar pjesërisht edhe materiale të bo- tuara andej e këtej, për të cilët do të japim gjatë artikullit referimet përkatëse. Qëllim ynë këtu është që të jepet një pamje e përgjithshme e emrave vetjakë të ardhur e të prejardhur në shkallë kombëtare, pa pretendimin se të dhënat e kra- hinave të ndryshme janë grumbulluar shterrueshëm. Ndër shembujt që do të sje- llim do të ndjekim këtë rregull: për emrat kur ndryshimi i tyre është pak a shumë
i njohur, nuk do të shënojmë se cilës krahinë i përket. Për emrat e ndryshuar që nuk janë të njohur, ose pak të njohur e me përdorim rreptësisht krahinor të kufizuar, në kllapa do të shënojmë edhe emrin e vendit ku e kemi gjetur a ku është botuar. Klasifikimi i emrave vetjakë të ardhur e të prejardhur i bërë prej nesh në këtë artikull mund të shërbejë si bazë për plotësime e vëzhgime të më- ‘tejshme në rast se do të ndërmerrej një kërkint a studim i veçantë i emrave vetjakë të një krahine a rrethi të caktuar.
A.Dobi. në Fonetika e gjuhës së sotme shqipe (dispensé për Fak. hist. filo- logji) Tiranë, 1963. f. 118 shkruan se «Afereza nuk është një procès shumë i dën- dur në shqipe».
Emrat e apokopuar Gjo(n), Mar(k) ndeshen si të tillë vetëm kur janë të shoqëruar me mbiemrïn ose llagapin përkatës. p.sh. Gjo Kola, Gjo Ujka, Mar Prela. Mar Nika etj. ose edhe si emër atësie, p.sh. Dedë Gjo Luli. Nga këto forma të apo- kopuara janë sajuar mbi emrat dhe emrat kompozitë si Gjoleka (nga Gjon Leka). Margjini (nga Mark Gjini) etj.
Alternimi i b:v (khs. p.sh. angl. Byron, gr. Biron, shq. Viron, ose Abdullah "'•>Ardullah, Benjamin'^Venjamin etj.) si dukuri fonetike është e njohur në shqipe, veçanërisht për fjalë me prejardhje nga greqishtja; përkundrazi, alternimi i anasjelltë v:b gjer më sot, me sa dimë, nuk është vënë në dukje një dukuri e tillë në fonetikën e shqipes. Veç shembujve që sollëm më lart (Luvigj ,Bigj, Ludovik^Bik), këtë alternim e ndeshim edhe në Elbasan tek emri i shkurtuar Bam që vjen nga Avram( me origjinë ebraike Abraham) pas aferezës a-, rënjës së -r- dhe alternimit të vïb^Bam. Rënja e -r- në mes të emrit vërtetohet edhe në mjaft emra të tjerë, p.sh. Andronika^Donika, Agron^Goni etj.
Tek trajta e shkurtuax Cuk (nga Lacuk, e kjo nga Lacë<^Lazër) ne da- llojmë vetëm prap. -uk. Tingulli -c tek Lac është, sipas mendimit tim, alternim i s:c (Lazër^Laz^,LasLac). Këtë alternim e vërejmë edhe në emra të tjerë dhe në pozicione të ndryshme: a) në ballë të emrit Sokol (me sinkopë të -ok-): Col, b) në mes të emrit Hasan, Hysen, Isuf (me aferezë të Ha-, Hy-, I-) : Can, Cen, Cuj dhe Gaspër, Vasil (me apokopë të -për, -il) : Gac, Vac, c) në fund të emrit Anastas, Dionis (me aferezë të Ana-, Dio-) : Cac, Nie. E theksuam këtë veçori meqenëse në disa botime gjuhësore ky alternim është marrë për sufiks. Gjithashtu është vër- tetuar edhe një alternim i dytë i site në mjaft emra vetjakë (në fonetikë njihet alternimi ts:c). Kështu p.sh. emrat Agostin, Apostol, Kristînë, Mustâfë etj. (me aferezë të Ago-, Apo-, Kri-, Mu-) kanë dhënë resp. Cin, Col, Cinë, Cafë ose nga Kos- tandin (me apokopë të -andin): Koc etj.
Emrin përkëdhelës Xhixhi (mjaft i përdorur) e kemi ndeshur edhe ndër raste të tjera pa lidhje gjenetike me emrin e parmë. Kështu p.sh. disa individe me emra të parmë Geraldina (Xheraldina), Rrezargjenta, Silva etj. kanë si emër të dytë edhe hipokoristikun Xhixhi.
Formimi i emrit prapashtesor nga Mri (Mrikë‘''>Mrikushëv'>Kushë'v>Ku- shaqe-^) në Shaqe është një nga tipat më të rrallë dhe më interesantë që kemi ndeshur në fushën e emrave vetjakë të prejardhur të shqipes. Ky emër është mbledhur në të gjitha variantet në fshatrat Hajmel e Nenshat të rrethit të Shkodrës.
Në rrethin e Tepelenës tôto thirret me përkëdheli vëllai i madh. ashtu si edhe lalë në disa vise të Veriut. Këto apelative me kohë, siç u shënua edhe më lart. të mjaft individë u shndërruan në emra vetjakë neutralë.
Si zgjerim joafiksal në ballë të emrit kemi hasur tingullin / tek emri Rrok : F + rrok = Frrok (mjaft i përhapur. sidomos në Mirditë). Ky është, me sa dimë, i vetmi rast protetik në emrat vetjakë të shqipes. Zgjerime joafiksale në fund të emrit janë edhe: Markashan (me shkurtim: Shan — Shkodër) dhe Marë^Mar- vokël (me shkurtim: Vokël — Mirditë. Ky i fundit sipas një kumtimi gojor të P. Do- çit) Në Shalë të Dukagjinit (rrethi i Shkodrës) në emrat vetjakë mashkullorë në rasën thirrore haset edhe një -à (e theksuar) P.sh. Balë^Balà, Brahim'^>Brahimà, Gjon^Gjonà. Kolë'^Kolà. Mëhill'^.Mhillà, Màrash^Marashà, Sadik"^Sadikà, Zef^Zefà etj. Kjo mbaresë ka po atë vështrim si edhe mbaresa -o (e vokativit) po disa herë merr edhe nuancë imperative. Kur personi i thirrur ndodhet në distancé pak a shumë të largët, emri pritet edhe nga o e thirrores. p.sh. o Balà, o Kolà etj.
M. Lambertz. Die Volsepik der Albaner Halle (Saale), 1958, f. 98.
Dr. Vojisllav Dançetoviç, Sufiksi diminutiv i emnave të gjuhës shqipe (për- ktheu prej dorëshkrimit Anton Çetta), Prishtinë, 1960. Nga të 36 prapashtesat që trajtohen në këtë punim, 12 prej tyre autori i shënon, jo pa të meta, edhe në emrat vetjakë: -c, -ec, -oc, -uc, konglutinantin -c-}-ko(!), -iq, -ash,- osh, -ush, -ushe,-ze-o
Prof. Dr. Aleksandër Xhuvani dhe Prof. Eqrcm Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, Tiranë, 1962. Kundrejt 168 prapashtesave që trajtohen në këtë vepër, 17 prej tyre autorët i shënojnë me përdorim edhe në emrat vetjakë e mbiemrat: -an, -c, -çe, -e, -ec, -kë, -ko, -lë, -o, -oc, -oç, -ok, -osh, ot, -ucë, -uk, -ush-ushë-ushe.
Prapashtesa greke -aq tek emrat Petraq. Pavllaq. Janaq etj. është huazuar së bashku me emrin; ndërsa prapashtesa -in e italishtes tek emrat Ded-in, Gusht-in, Market-in, Pashk-in etj. është huazuar pa emrin dhe përdoret për analogji me emrat italianë të formuar me këtë prapashtesë, si Bcpin(o), Paolin(o) etj.
Shih: Spiro Dine. Valet e Detit, Sofje, 1908, f. 787-791 («Emëra të shqipëruara në gjuhën tonë shqip, sindëkur i kanë përdorurë prindëtë tanë qëmoti, prej mesh ku.j e f emëra»)
F. Cordignano, në Civiltà Cattolica, Roma. 1929. f. 403 përmend një emër Uikan, i cili ndeshet që më 1199.
Shih: Th. Kacorri, art. i cit. (shën. nr. 2).
V. Dançetoviç në vep. e cit. bie disa herë në pasaktësira duke ngatërruai prapashtesën me elementin e rrënjorit. Kështu p.sh. tek emri Ndoc (nga Andon) autori sheh prap. -oc. Sipas mendimit tonë këtu kemi vetëm prap. -c. kurse o-.ia është element i rrënjorit, pra formimi është Ndo + c dhe jo JVd + oc (f. 40). Gjithë po kjo e metë përsëritet edhe tek emri Ndrec, ku autori sheh prap. -ec dhe jo -c (pra formimi është: Ndre + c dhe jo Ndr -f ec (f. 33). Edhe emrin e prejardhur Uc e sheh si prapashtesë, kurse Uc (nga Ujk) është formuar nga U -f c. Këtu U-ja duket qartë se është element i rrënjorit Ujk (f. 40).
Shih: A. Busetti, Vocabolario Italiano-Albanese, Scutari, 1911, f. 1141-1143 («Alcuni nomi propri più usitati in Albania»).
Shih: Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis, Vol. I, f. 222. (Emri Gjineç ndeshet në një dokument të vitit 1330).
V. Dançetoviç (vep. e cit., f. 66) duke folur për prap. -iq jep edhe shëmbullin Paliq (nga Pal) (Dukagjin) me shpjegimin «Pal i vogël». Kam patur rast t’i bie disa herë Dukagjinit dhe të konsultoj edhe rregjistrat e gjendjes civile po një emër Paliq dhe me kuptimin «i vogël» nuk e kam ndeshur.
S. Pulaha, Lufta shqiptaro-turke sipas burimeve osmane të shek. XV-XVII, me një shtojcë Sureti deftéri esami Vilayeti Dibra... (Kjo shtojcë përmban një listë me emra të banorëve të vilajetit të Dibrës të vitit 1467. Numri i referimit i përgji- gjet numrit të faqes së dokumentit origjinal turqisht. Ky punim ndodhet në shtyp).
Shih: E. Giordano, vep. e cit. (shën. nr. 2).
Shih: «Kumbona e së Dielles» Shkodër, 1939, f. 186.
Në lidhje me origjinën e prapashtesës -o në shqipe, V. Dançetovic shkruan sa vijon: «Sufiksi -o në gjuhën shqipe asht inovacion morfologjik, i njajtë me «/e_ nomenin fonetik<*. Ndër fjalët, sikurse ato sërbishte në vokativ me -o, si p.sh. babo, gjuha shqipe i ka përvehtësue në fillim vetëm në raste thirrje, për t’i futë mandej, nga përdorimi i mâtejshëm. edhe në leksikun shqiptar edhe për emnorën e njejës't. Vetëm në kët mënyrë, mendoj unë — shkruan V. Dançetovic — ka hÿ në gjuhën shqipe vokativi sërbokroatisht babo-ja (L) «babica», i cili âsht bâ pronë e gjuhës me mbrapashtesën -o për emnorën njejës të formés së paskajueme. dhe -ja për formën e skajueme». (Vep. e cit., f. 90). Pohimi i V. Dançetoviçit se prapashtesa -o në shqipe është një «inovacion morfologjik», i cili paska hyrë në shqipe nëpërmjct të vokativit -o të serbokroatishtes, na duket i nxituar. Dihet se mbaresa -o haset jo vetëm që në ilirishtet (khs. emrat vetjakë Bato. Kikko. Klito, Testimo etj.) po edhe në mjaft emra vetjakë të gjuhëve të tjera fqinje josllave (khs. emrat grekë: Jorgo-s, Petro-s etj., emrat italianë: Bruno. Mario etj.), gjë që dëshmon se kemi të bëjmë me një fenomen shumë të lashtë dhe të njohur dhe me përhapje të gjerë. Nuk përjashtohet mundësia që shqipja, në disa raste, të jetë ndikuar edhe nga slla- vishtja, sikurse edhe nga gjuhët e tjera fqinje, po është e papranueshme që prapashtesa -o në shqipe të jetë vetëm i burimit sllav, ashtu siç mendon ky autor. Sipas Xhuvani-Çabej (vep. e cit.. f. 71-72). edhe sipas mendimit tonë, kjo prapashtesë është kryesisht zhvillim i brendshëm i thirrores në shqipe.
Disa formante që hasen dendur në emrat vetjakë të shqipes të ditëve tona, si p.sh. -ar (Luftar), -atë (Dhuratë), -i (Bukuri, Dashuri, Dituri, Lumturi etj), -im (Agim, Bashkim, Lulëzim, Pajtim etj.), -nik (Besnik, Fisnik), -si (Dlirësi, Mirësi etj.), -tar (Bestar, Luftëtar etj.), -ona (Lavdona), -or (Dashnor, Ditor, Gjator, Mendor etj.), -tare (Përparimtare, Shpëtimtare etj.) etj. nuk i shënuam si prapashtesa më vete. pasi këto kanë hyrë në lëmin e emrave vetjakë gjatë këtij shekulli së bashku me fjalën drejtpërdrejtë nga leksiku konkret e abstrakt i shqipes.

References

Androidi Kostallari, Contribution à l’histoire des recherches onomastiques dans le domaine de l’albanais, në -»Studia Albanica» T iran a , 1965, N. 1, f. 49.

A. Kostallari në art. e cit. jep edhe të dhëna e shënime bibliografike për artikuj dhe punirne të botuar në lëmin e toponomastikës dhe të antroponimisë shqiptare. Vitet e fundit u botuan edhe këto: Th. Kacorri, Një regjistë rosmano -turk i vitit 1642-1643 (Lista e xhizie e të pabesëve në Vilaetin e Elbasanit), në -»Studime Historike» Tiranë, XX/1966/f.l65-173; — Ll. Mitrushi, Kodiku i Manastirit të Shën Kozmait për kontratat e fejesave (Kodiku si burim i onomastikës në krahinën e Myzeqesë), në -»Etnografia Shqiptare-· Tiranë, III (1966), f. 185-187; — E. Giordano, Fjalori i Arbéreshvet t’Italisë Bari, 1963, f. 587-590 (Nomi propri di persona) Më në fund po kujtojmë edhe kumtesën e H. Boissin, S prov ë e përkohëshme për një klasifikim të emrave të përveçëm, botuar nëpër mbledhjen «Konferenca e parë e studimeve albanologjike» Tiranë , 1965 f. 176-182. Në këtë kumtesë autori për herë të parë orvatet të japë një skicë të shkurtër të patronimeve dhe emra familjesh të sotme në gjuhën shqipe.

Shumica e emrave që u rrjeshtuan këtu. janë mbledhur në Shqipërinë e veriut, kryesisht në Malësi të Madhe. Dukagjin. Pukë e Zadrimë.

Edhe studimi i problemit të emrave të huaj përbën një objekt punimi më vete. Këtu po kufizohemi me ndonjë shembull për të provuar kur kemi asimilim të plotë dhe kur jo.

Është e vërtetë se emrin Gjin [Γίνης] e ndeshim për herë të parë në vitin 1207 dhe emrin Gjon (Gôn) në vitin 1330 (Shih: Acta et Diplomata. I, f 46 e 238), po kjo nuk do të thotë se këta emra nuk janë përdorur edhe më përpara sesa na dokumentohen të shkruar.

Shih: E. Giordano, vep. e cit., f. 588. Autori emrin Gjun e shpjegon me ital. Giovanni dhe e lidh me emrat shqip Gjon e Gjin.3) Shumica e emrave që u rrjeshtuan këtu. janë mbledhur në Shqipërinë e veriut, kryesisht në Malësi të Madhe. Dukagjin. Pukë e Zadrimë.

Shih: Megalë Ellënëkë egkyklopedeia, T. 13. Athine, «Pyrsos», 193Q, f. 349.

Shih: F. Palazzi, Novissimo dizionario della lingua italiana, Milano 1939, f. 1319 (Nomi propri di persona)

Shih: N.A. Petrovskij, Slovar russkih liçnjih imen, Moskva, 1966, f. 118.

Një dukuri e tillë ndodh edhe në gjuhë. Kështu p.sh. huazimet latine flokët nga floccus. fytyrë nga factura, këmbë nga camba, qytet nga civitatem etj. ose huazime greke, sllave, turke etj. të njohura. që kanë zënë rrënjë prej kohësh në gjuhën tonë. sot janë pranuar si fjalë të fondit themelor të leksikut të shqipes.

Emri Kolec si formim njihet kryesisht dhe përdoret në rrethin eShkodrës. Vlen të përmendet se në fshatin Panarit (rrethi i Korçës) kemi ndeshur një toponimi me emrin Kolec-i (emër lagjeje) po nuk kemi mundur të hetojmë se nga e ka prejardhien.

Variantet e ardhur dhe të prejardhur të emrit Ibrahim që sollëm kup- tohet se u përkasin krahinave të ndryshme, kështu p.sh. Bim ndeshet kryesisht në Elbasan. Him në ,Tiranë, Babake në Përmet, Braçe kryesisht në Jug, Brahim kudo etj.

Në paraqitjen e emrave të shkurtuar dhe të zgjeruar autori është mbë- shtetur kryesisht në materiale të mbledhura në vend gjatë ekspeditave leksiko- logjike në shumë fshatra. lokalitete e qytete të ndryshme të vendit tonë. Njëkohë- sisht janë patur parasysh dhe janë shfrytëzuar pjesërisht edhe materiale të bo- tuara andej e këtej, për të cilët do të japim gjatë artikullit referimet përkatëse. Qëllim ynë këtu është që të jepet një pamje e përgjithshme e emrave vetjakë të ardhur e të prejardhur në shkallë kombëtare, pa pretendimin se të dhënat e kra- hinave të ndryshme janë grumbulluar shterrueshëm. Ndër shembujt që do të sje- llim do të ndjekim këtë rregull: për emrat kur ndryshimi i tyre është pak a shumë

i njohur, nuk do të shënojmë se cilës krahinë i përket. Për emrat e ndryshuar që nuk janë të njohur, ose pak të njohur e me përdorim rreptësisht krahinor të kufizuar, në kllapa do të shënojmë edhe emrin e vendit ku e kemi gjetur a ku është botuar. Klasifikimi i emrave vetjakë të ardhur e të prejardhur i bërë prej nesh në këtë artikull mund të shërbejë si bazë për plotësime e vëzhgime të më- ‘tejshme në rast se do të ndërmerrej një kërkint a studim i veçantë i emrave vetjakë të një krahine a rrethi të caktuar.

A.Dobi. në Fonetika e gjuhës së sotme shqipe (dispensé për Fak. hist. filo- logji) Tiranë, 1963. f. 118 shkruan se «Afereza nuk është një procès shumë i dën- dur në shqipe».

Emrat e apokopuar Gjo(n), Mar(k) ndeshen si të tillë vetëm kur janë të shoqëruar me mbiemrïn ose llagapin përkatës. p.sh. Gjo Kola, Gjo Ujka, Mar Prela. Mar Nika etj. ose edhe si emër atësie, p.sh. Dedë Gjo Luli. Nga këto forma të apo- kopuara janë sajuar mbi emrat dhe emrat kompozitë si Gjoleka (nga Gjon Leka). Margjini (nga Mark Gjini) etj.

Alternimi i b:v (khs. p.sh. angl. Byron, gr. Biron, shq. Viron, ose Abdullah "'•>Ardullah, Benjamin'^Venjamin etj.) si dukuri fonetike është e njohur në shqipe, veçanërisht për fjalë me prejardhje nga greqishtja; përkundrazi, alternimi i anasjelltë v:b gjer më sot, me sa dimë, nuk është vënë në dukje një dukuri e tillë në fonetikën e shqipes. Veç shembujve që sollëm më lart (Luvigj ,Bigj, Ludovik^Bik), këtë alternim e ndeshim edhe në Elbasan tek emri i shkurtuar Bam që vjen nga Avram( me origjinë ebraike Abraham) pas aferezës a-, rënjës së -r- dhe alternimit të vïb^Bam. Rënja e -r- në mes të emrit vërtetohet edhe në mjaft emra të tjerë, p.sh. Andronika^Donika, Agron^Goni etj.

Tek trajta e shkurtuax Cuk (nga Lacuk, e kjo nga Lacë<^Lazër) ne da- llojmë vetëm prap. -uk. Tingulli -c tek Lac është, sipas mendimit tim, alternim i s:c (Lazër^Laz^,LasLac). Këtë alternim e vërejmë edhe në emra të tjerë dhe në pozicione të ndryshme: a) në ballë të emrit Sokol (me sinkopë të -ok-): Col, b) në mes të emrit Hasan, Hysen, Isuf (me aferezë të Ha-, Hy-, I-) : Can, Cen, Cuj dhe Gaspër, Vasil (me apokopë të -për, -il) : Gac, Vac, c) në fund të emrit Anastas, Dionis (me aferezë të Ana-, Dio-) : Cac, Nie. E theksuam këtë veçori meqenëse në disa botime gjuhësore ky alternim është marrë për sufiks. Gjithashtu është vër- tetuar edhe një alternim i dytë i site në mjaft emra vetjakë (në fonetikë njihet alternimi ts:c). Kështu p.sh. emrat Agostin, Apostol, Kristînë, Mustâfë etj. (me aferezë të Ago-, Apo-, Kri-, Mu-) kanë dhënë resp. Cin, Col, Cinë, Cafë ose nga Kos- tandin (me apokopë të -andin): Koc etj.

Emrin përkëdhelës Xhixhi (mjaft i përdorur) e kemi ndeshur edhe ndër raste të tjera pa lidhje gjenetike me emrin e parmë. Kështu p.sh. disa individe me emra të parmë Geraldina (Xheraldina), Rrezargjenta, Silva etj. kanë si emër të dytë edhe hipokoristikun Xhixhi.

Formimi i emrit prapashtesor nga Mri (Mrikë‘''>Mrikushëv'>Kushë'v>Ku- shaqe-^) në Shaqe është një nga tipat më të rrallë dhe më interesantë që kemi ndeshur në fushën e emrave vetjakë të prejardhur të shqipes. Ky emër është mbledhur në të gjitha variantet në fshatrat Hajmel e Nenshat të rrethit të Shkodrës.

Në rrethin e Tepelenës tôto thirret me përkëdheli vëllai i madh. ashtu si edhe lalë në disa vise të Veriut. Këto apelative me kohë, siç u shënua edhe më lart. të mjaft individë u shndërruan në emra vetjakë neutralë.

Si zgjerim joafiksal në ballë të emrit kemi hasur tingullin / tek emri Rrok : F + rrok = Frrok (mjaft i përhapur. sidomos në Mirditë). Ky është, me sa dimë, i vetmi rast protetik në emrat vetjakë të shqipes. Zgjerime joafiksale në fund të emrit janë edhe: Markashan (me shkurtim: Shan — Shkodër) dhe Marë^Mar- vokël (me shkurtim: Vokël — Mirditë. Ky i fundit sipas një kumtimi gojor të P. Do- çit) Në Shalë të Dukagjinit (rrethi i Shkodrës) në emrat vetjakë mashkullorë në rasën thirrore haset edhe një -à (e theksuar) P.sh. Balë^Balà, Brahim'^>Brahimà, Gjon^Gjonà. Kolë'^Kolà. Mëhill'^.Mhillà, Màrash^Marashà, Sadik"^Sadikà, Zef^Zefà etj. Kjo mbaresë ka po atë vështrim si edhe mbaresa -o (e vokativit) po disa herë merr edhe nuancë imperative. Kur personi i thirrur ndodhet në distancé pak a shumë të largët, emri pritet edhe nga o e thirrores. p.sh. o Balà, o Kolà etj.

M. Lambertz. Die Volsepik der Albaner Halle (Saale), 1958, f. 98.

Dr. Vojisllav Dançetoviç, Sufiksi diminutiv i emnave të gjuhës shqipe (për- ktheu prej dorëshkrimit Anton Çetta), Prishtinë, 1960. Nga të 36 prapashtesat që trajtohen në këtë punim, 12 prej tyre autori i shënon, jo pa të meta, edhe në emrat vetjakë: -c, -ec, -oc, -uc, konglutinantin -c-}-ko(!), -iq, -ash,- osh, -ush, -ushe,-ze-o

Prof. Dr. Aleksandër Xhuvani dhe Prof. Eqrcm Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, Tiranë, 1962. Kundrejt 168 prapashtesave që trajtohen në këtë vepër, 17 prej tyre autorët i shënojnë me përdorim edhe në emrat vetjakë e mbiemrat: -an, -c, -çe, -e, -ec, -kë, -ko, -lë, -o, -oc, -oç, -ok, -osh, ot, -ucë, -uk, -ush-ushë-ushe.

Prapashtesa greke -aq tek emrat Petraq. Pavllaq. Janaq etj. është huazuar së bashku me emrin; ndërsa prapashtesa -in e italishtes tek emrat Ded-in, Gusht-in, Market-in, Pashk-in etj. është huazuar pa emrin dhe përdoret për analogji me emrat italianë të formuar me këtë prapashtesë, si Bcpin(o), Paolin(o) etj.

Shih: Spiro Dine. Valet e Detit, Sofje, 1908, f. 787-791 («Emëra të shqipëruara në gjuhën tonë shqip, sindëkur i kanë përdorurë prindëtë tanë qëmoti, prej mesh ku.j e f emëra»)

F. Cordignano, në Civiltà Cattolica, Roma. 1929. f. 403 përmend një emër Uikan, i cili ndeshet që më 1199.

Shih: Th. Kacorri, art. i cit. (shën. nr. 2).

V. Dançetoviç në vep. e cit. bie disa herë në pasaktësira duke ngatërruai prapashtesën me elementin e rrënjorit. Kështu p.sh. tek emri Ndoc (nga Andon) autori sheh prap. -oc. Sipas mendimit tonë këtu kemi vetëm prap. -c. kurse o-.ia është element i rrënjorit, pra formimi është Ndo + c dhe jo JVd + oc (f. 40). Gjithë po kjo e metë përsëritet edhe tek emri Ndrec, ku autori sheh prap. -ec dhe jo -c (pra formimi është: Ndre + c dhe jo Ndr -f ec (f. 33). Edhe emrin e prejardhur Uc e sheh si prapashtesë, kurse Uc (nga Ujk) është formuar nga U -f c. Këtu U-ja duket qartë se është element i rrënjorit Ujk (f. 40).

Shih: A. Busetti, Vocabolario Italiano-Albanese, Scutari, 1911, f. 1141-1143 («Alcuni nomi propri più usitati in Albania»).

Shih: Acta et Diplomata res Albaniae mediae aetatis, Vol. I, f. 222. (Emri Gjineç ndeshet në një dokument të vitit 1330).

V. Dançetoviç (vep. e cit., f. 66) duke folur për prap. -iq jep edhe shëmbullin Paliq (nga Pal) (Dukagjin) me shpjegimin «Pal i vogël». Kam patur rast t’i bie disa herë Dukagjinit dhe të konsultoj edhe rregjistrat e gjendjes civile po një emër Paliq dhe me kuptimin «i vogël» nuk e kam ndeshur.

S. Pulaha, Lufta shqiptaro-turke sipas burimeve osmane të shek. XV-XVII, me një shtojcë Sureti deftéri esami Vilayeti Dibra... (Kjo shtojcë përmban një listë me emra të banorëve të vilajetit të Dibrës të vitit 1467. Numri i referimit i përgji- gjet numrit të faqes së dokumentit origjinal turqisht. Ky punim ndodhet në shtyp).

Shih: E. Giordano, vep. e cit. (shën. nr. 2).

Shih: «Kumbona e së Dielles» Shkodër, 1939, f. 186.

Në lidhje me origjinën e prapashtesës -o në shqipe, V. Dançetovic shkruan sa vijon: «Sufiksi -o në gjuhën shqipe asht inovacion morfologjik, i njajtë me «/e_ nomenin fonetik<*. Ndër fjalët, sikurse ato sërbishte në vokativ me -o, si p.sh. babo, gjuha shqipe i ka përvehtësue në fillim vetëm në raste thirrje, për t’i futë mandej, nga përdorimi i mâtejshëm. edhe në leksikun shqiptar edhe për emnorën e njejës't. Vetëm në kët mënyrë, mendoj unë — shkruan V. Dançetovic — ka hÿ në gjuhën shqipe vokativi sërbokroatisht babo-ja (L) «babica», i cili âsht bâ pronë e gjuhës me mbrapashtesën -o për emnorën njejës të formés së paskajueme. dhe -ja për formën e skajueme». (Vep. e cit., f. 90). Pohimi i V. Dançetoviçit se prapashtesa -o në shqipe është një «inovacion morfologjik», i cili paska hyrë në shqipe nëpërmjct të vokativit -o të serbokroatishtes, na duket i nxituar. Dihet se mbaresa -o haset jo vetëm që në ilirishtet (khs. emrat vetjakë Bato. Kikko. Klito, Testimo etj.) po edhe në mjaft emra vetjakë të gjuhëve të tjera fqinje josllave (khs. emrat grekë: Jorgo-s, Petro-s etj., emrat italianë: Bruno. Mario etj.), gjë që dëshmon se kemi të bëjmë me një fenomen shumë të lashtë dhe të njohur dhe me përhapje të gjerë. Nuk përjashtohet mundësia që shqipja, në disa raste, të jetë ndikuar edhe nga slla- vishtja, sikurse edhe nga gjuhët e tjera fqinje, po është e papranueshme që prapashtesa -o në shqipe të jetë vetëm i burimit sllav, ashtu siç mendon ky autor. Sipas Xhuvani-Çabej (vep. e cit.. f. 71-72). edhe sipas mendimit tonë, kjo prapashtesë është kryesisht zhvillim i brendshëm i thirrores në shqipe.

Disa formante që hasen dendur në emrat vetjakë të shqipes të ditëve tona, si p.sh. -ar (Luftar), -atë (Dhuratë), -i (Bukuri, Dashuri, Dituri, Lumturi etj), -im (Agim, Bashkim, Lulëzim, Pajtim etj.), -nik (Besnik, Fisnik), -si (Dlirësi, Mirësi etj.), -tar (Bestar, Luftëtar etj.), -ona (Lavdona), -or (Dashnor, Ditor, Gjator, Mendor etj.), -tare (Përparimtare, Shpëtimtare etj.) etj. nuk i shënuam si prapashtesa më vete. pasi këto kanë hyrë në lëmin e emrave vetjakë gjatë këtij shekulli së bashku me fjalën drejtpërdrejtë nga leksiku konkret e abstrakt i shqipes.