Mbi rregullesite ne ndryshimet e emrave te njerezve

Xhevat Lloshi

doi:10.62006/sf.v1i2.2860

Autorët

Xhevat Lloshi

DOI:

https://doi.org/10.62006/sf.v1i2.2860

Abstrakti

Gjallërimi i studimeve shqiptare në lëmin e onomastikës është një nga shfaqjet e atij zhvillimi të gjithanshëm, që ka marrë gjuhësia jonë në përgjithësi në këta vjet pas çlirimit. Është e kuptueshme, që hapat për- para në këtë drejtim kërkojnë, nga njëra anë, vlerësimin e rezultateve të arritura deri sot, nga ana tjetër, mbledhjen e gjithanshme të materialit konkret .detyrë të cilën do ta zgjidhë me sukses kartoteka përkatëse. Mbi këtë bazë mund të ecin më tej edhe punimet e veçanta për një varg çështjesh.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

Një pasqyrë përmbledhëse për studimet onomastike shqiptare, bashkë me vlerësimin e tyre, e gjejmë te Androkli Kostallari, Contribution a l’histoire des recherches onomastiques dans le domaine de l’albanais, në «Studia Albanica», 1965, nr. 1.
Shih Palok Daka, Mbf disa veçori të formimit të emrave vetjakë në gjuhën shqipe, «Studime filologiike», 1968, nr. 3, f. 138.
Për arësyetimin teorik mbi nevojën e veçimit të kësaj klase fjalësh shih J. Kurylovicz, Polozhenie imeni sobstvennovo v jazyke, në përmbledhjen «Oçerki po lingvistike», M. 1962.
Shih J.A. Huismann, Unerforschte Gebiete der Namenkunde, «VI. Internationaler Kongress für Namenforschung», Band II, München, 1961, f. 362.
«Emrat e përveçëm nuk lidhen me nocionet dhe për këtë formojnë në gjuhë një klasë të veçantë fjalësh». J . Stepanov, Francuzskaja stilistika, M. 1965, f. 172.
K. Marks, Rapitali, vëll. I, 1, p ë rk th . shqip. T. 1968, f. 142.
«Pozita e k ësaj k a tegorie fjalësh në sistemin e leksikut... është e veçantë. Të tërheq vëmendjen para së gjitha sh fak ti, që emrat e përveçëm të njerë zv e nuk përfshihen në fjalorë. Pse ? Me sa duket, sepse emrat e përveçëm nuk kanë nevojë për shpjegim; rrjedhimisht, ata nuk kanë «kuptim » në kuptimin e mirë filltë të kësaj fjale. Mjafton të tregohet që kjo ose ajo fjalë është emër njeriu dhe kërkesa për shpjegimin
e kësaj fjalë bie», V.K. Çiçagov, Iz istorii ru ssk ih imjon, otçestv i fam ilij, M. 1959, f. 8.
«Dihet se studimi etimologjik i emrave të përveçëm është më i vështirë se studimi i fjalëve të tjera (të përgjithshme), mbasi kuptimin e emrave të përveçëm ne nuk e njohim që më parë». B.I. Nadel, reçension pë r L. Zgusta, Die Personennamen griechisches S tädte der nördlichen Schwa rzme e rkü ste , P rah a, 1955, në «Voprosy jazykoznania», 1958, nr. 2, f. 153.
Janë pikërisht këta faktorë, që bëjnë të mundur të ndihmojë antroponimia ndriçimin e anëve të ndryshm e të historisë së popullit. Kështu p.sh. në periudhat e mëparshme emri përcaktohej nga feja , megjithatë për vendin tonë ky faktor gjithnjë ka qenë i lëkundshëm. Edhe emra të tillë, si Kushtetutë , Monarki, Republikë, Traktor etj. etj. të cilët me të drejtë kritikohen (shih P. Daka, Përhapja e emrave vetjakë të fondit kombë tar — kërkesë e kohës, «Zëri i popullit», 23.IV.69, f. 2), nga kjo anë paraqesin interes, sepse tregojnë vlerësimin emocional-shprehës të nocioneve
përkatëse, nga njerëzit që i kanë ngjitur këta emra.
J. Stepanov, vep. e cit., f. 174 dallon katër shkallë strukturore të emravet, të cilat u korespondojnë katër stilevetë ndryshme të ligjërimit; ndërsa N.A. Petrovskij, Sllovar russkih liçnyh imjon, M. 1966, f. 15 dallon pesë forma të emrit, sipas stileve ku përdoren. duke përfshirë edhe trajtën e vjetër kanonike. Për çështjen në disku- tim, mendojmë se është e mjaftueshme kundërvënja e dy trajtave, ndonëse p.sh. edhe ne mund të dallonim Mri si trajtë të ligjërimit popullor nga Maria si trajtë bazë kishëtare etj.
Mbi rolin e ndryshimeve me prejardhje shprehëse shih K. Roelands, Die Namenkunde als Schlüssel zur psychologischen Erforschung des Sprachentwicklung, «VI Internationaler Kongress für Namenforschung», Band III, München, 1966, f. 643 vij. Megjithatë nuk mund të pajtohemi me autorin për interpretimin thjesht psiko- logjik të fakteve, po të kemi parasysh se dallimet stilistike janë me vlerë gjithë- gjuhësore.
Përveç P. Dakës, këtë e ka pranuar më parë si aferezë edhe Anastas Dodi, Fonetika e gjuhës së sotme shqipe (dispensé), T. 1964, f. 118.
Palok Daka, Mbi disa veçori të formimit të emrave vetjakë në gjuhën shqipe», •“Studime filologjike», 1968, nr. 3, f. 145.
Është e vërtetë, që Mri mund të përdoret sot në një vepër letrare për karakte- rizim Stilistik, si e gjuhës së folur ose krahinore, por kjo s’ka të bëjë me funksionin real, që ka pasur kur ka lindur si vazhdim fonetik i Maria, shkurt Mri nuk është trajtë II e një emri, (në kuptimin që i kemi dhënë kësaj trajte II).
A. Meillet, La méthode comparative en linguistique historique, Oslo, 1925, f. 42.
B.I. Nadel, vep. cit., f. 153 shkruan kështu për gabimet e mundshme në këto raste: «Lidhur me këtë, gjatë shfrÿtëzimit të emrave të përveçëm për qëllime lin- guistike, nuk mund të merren parasysh korrespondenca tingullore, që bazohen mbi etimologji të veçanta. Materiali antroponimik për mendimin tonë, mund të me- rret si burim pak a shumë i sigurtë për historinë e gjuhës dhe të popullit vetëm në rast se përfundimet, e nxjerra me ndihmën e tij, përforcohen nga të dhënat e burimeve të tjera (toponimisë, dëshmitë historike, vëzhgimet etnografike e realie të tjera)».
P. Daka, vep. cit., f. 145. Në artikull ka edhe thjesht pasaktësi. Thuhet p.sh. se alternimin s:c e vërejmë «në mes të emrit Hasan, Hysen, Isuf (shën. 17, f. 147), ndërsa është e qartë, se alternimi nuk vërehet në mes të këtyre emrave (s’ka Hacan, Hycen, Icuf), por në fillim të trajtave Can, Cen, Cuf. Në po atë faqe, thuhet për grupin e katërt, se formohen prej «një ose dy tingujve fundorë të emrit të plotë -f- një ose dy prapashtesa», ndërsa shembujt nuk përputhen as me këtë, as me formimin e shkallëzuar, të përcaktuar nga vetë autori më lart. Ndarja në grupe është pa një kriter të vetëm, pasi është përzjerë fonetika me morfologjinë e fjalëformimin.
Në përgjithësi janë harruar dukuri të rëndësishme, si zgjatimi kompensator, natyra e zanoreve dhe pozicioni sintaktik.
Po të marrim parasysh fonetikën, na duket se nuk është i drejtë edhe men- dimi, që nga Nikolla ka ardhur Kola. Kjo trajtë mund të lidhet me trajtën e shkur- tuar italiane të Niccolo. Se çfarë është një ndryshim i vërtetë fonetik del në trajtën e toponimit nga emri i kishave Shën Kolli. Ballafaqimi i trajtave të emrave të përveçëm të njerëzve me rastet e përdorimit të tyre në toponimi (e në emërtime të tjera) e vë në dukje fare qartë dallimin midis një fenomeni të vërtetë fonetik dhe një ndryshimi për arësye të tjera (khs. p.sh. Shënkoll, Shëndëlli, Shtodri, Shë- mitër etj. me Nikë, Ilia, (Ilo), Todi (Dhori), Miço (Dhimo) etj.). Në diskutimin e trajtave nuk mund të lihen mënjanë gjuhët e ndryshme si burime të trajtave të ndryshme në shqipen.
J. Stepanov, vep. cit., f. 172-173.
Për formimet e veçanta mund të bëheshin vërejtje të ndryshme. Kështu Binak nuk vjen nga ndonjë Bin, por është fjala binjak e përdorur si emër njeriu. Po kjo fjalë ndeshet në Verilindje edhe si dinak, p.sh. për një personazh të kanunit Binak Alia, prandaj dhe patronimi Gjindinaku, i përmendur te Mahir Domi, Burime dhe materiale të shqipes së shekullit XV, «Studime filologjike«, 1968, nr. 3, f. 74, do kuptuar si Gjin binjaku. Për emrin Gjeto është shprehur mendimi, që lidhet me -Çeto (në rapsoditë: Gjeto Basho Muji). Prapashtesat disa herë janë homonime dhe nuk mund të përzjehen p.sh. te Paç, Panoç, Vanç, Tuç etj.

References

Një pasqyrë përmbledhëse për studimet onomastike shqiptare, bashkë me vlerësimin e tyre, e gjejmë te Androkli Kostallari, Contribution a l’histoire des recherches onomastiques dans le domaine de l’albanais, në «Studia Albanica», 1965, nr. 1.

Shih Palok Daka, Mbf disa veçori të formimit të emrave vetjakë në gjuhën shqipe, «Studime filologiike», 1968, nr. 3, f. 138.

Për arësyetimin teorik mbi nevojën e veçimit të kësaj klase fjalësh shih J. Kurylovicz, Polozhenie imeni sobstvennovo v jazyke, në përmbledhjen «Oçerki po lingvistike», M. 1962.

Shih J.A. Huismann, Unerforschte Gebiete der Namenkunde, «VI. Internationaler Kongress für Namenforschung», Band II, München, 1961, f. 362.

«Emrat e përveçëm nuk lidhen me nocionet dhe për këtë formojnë në gjuhë një klasë të veçantë fjalësh». J . Stepanov, Francuzskaja stilistika, M. 1965, f. 172.

K. Marks, Rapitali, vëll. I, 1, p ë rk th . shqip. T. 1968, f. 142.

«Pozita e k ësaj k a tegorie fjalësh në sistemin e leksikut... është e veçantë. Të tërheq vëmendjen para së gjitha sh fak ti, që emrat e përveçëm të njerë zv e nuk përfshihen në fjalorë. Pse ? Me sa duket, sepse emrat e përveçëm nuk kanë nevojë për shpjegim; rrjedhimisht, ata nuk kanë «kuptim » në kuptimin e mirë filltë të kësaj fjale. Mjafton të tregohet që kjo ose ajo fjalë është emër njeriu dhe kërkesa për shpjegimin

e kësaj fjalë bie», V.K. Çiçagov, Iz istorii ru ssk ih imjon, otçestv i fam ilij, M. 1959, f. 8.

«Dihet se studimi etimologjik i emrave të përveçëm është më i vështirë se studimi i fjalëve të tjera (të përgjithshme), mbasi kuptimin e emrave të përveçëm ne nuk e njohim që më parë». B.I. Nadel, reçension pë r L. Zgusta, Die Personennamen griechisches S tädte der nördlichen Schwa rzme e rkü ste , P rah a, 1955, në «Voprosy jazykoznania», 1958, nr. 2, f. 153.

Janë pikërisht këta faktorë, që bëjnë të mundur të ndihmojë antroponimia ndriçimin e anëve të ndryshm e të historisë së popullit. Kështu p.sh. në periudhat e mëparshme emri përcaktohej nga feja , megjithatë për vendin tonë ky faktor gjithnjë ka qenë i lëkundshëm. Edhe emra të tillë, si Kushtetutë , Monarki, Republikë, Traktor etj. etj. të cilët me të drejtë kritikohen (shih P. Daka, Përhapja e emrave vetjakë të fondit kombë tar — kërkesë e kohës, «Zëri i popullit», 23.IV.69, f. 2), nga kjo anë paraqesin interes, sepse tregojnë vlerësimin emocional-shprehës të nocioneve

përkatëse, nga njerëzit që i kanë ngjitur këta emra.

J. Stepanov, vep. e cit., f. 174 dallon katër shkallë strukturore të emravet, të cilat u korespondojnë katër stilevetë ndryshme të ligjërimit; ndërsa N.A. Petrovskij, Sllovar russkih liçnyh imjon, M. 1966, f. 15 dallon pesë forma të emrit, sipas stileve ku përdoren. duke përfshirë edhe trajtën e vjetër kanonike. Për çështjen në disku- tim, mendojmë se është e mjaftueshme kundërvënja e dy trajtave, ndonëse p.sh. edhe ne mund të dallonim Mri si trajtë të ligjërimit popullor nga Maria si trajtë bazë kishëtare etj.

Mbi rolin e ndryshimeve me prejardhje shprehëse shih K. Roelands, Die Namenkunde als Schlüssel zur psychologischen Erforschung des Sprachentwicklung, «VI Internationaler Kongress für Namenforschung», Band III, München, 1966, f. 643 vij. Megjithatë nuk mund të pajtohemi me autorin për interpretimin thjesht psiko- logjik të fakteve, po të kemi parasysh se dallimet stilistike janë me vlerë gjithë- gjuhësore.

Përveç P. Dakës, këtë e ka pranuar më parë si aferezë edhe Anastas Dodi, Fonetika e gjuhës së sotme shqipe (dispensé), T. 1964, f. 118.

Palok Daka, Mbi disa veçori të formimit të emrave vetjakë në gjuhën shqipe», •“Studime filologjike», 1968, nr. 3, f. 145.

Është e vërtetë, që Mri mund të përdoret sot në një vepër letrare për karakte- rizim Stilistik, si e gjuhës së folur ose krahinore, por kjo s’ka të bëjë me funksionin real, që ka pasur kur ka lindur si vazhdim fonetik i Maria, shkurt Mri nuk është trajtë II e një emri, (në kuptimin që i kemi dhënë kësaj trajte II).

A. Meillet, La méthode comparative en linguistique historique, Oslo, 1925, f. 42.

B.I. Nadel, vep. cit., f. 153 shkruan kështu për gabimet e mundshme në këto raste: «Lidhur me këtë, gjatë shfrÿtëzimit të emrave të përveçëm për qëllime lin- guistike, nuk mund të merren parasysh korrespondenca tingullore, që bazohen mbi etimologji të veçanta. Materiali antroponimik për mendimin tonë, mund të me- rret si burim pak a shumë i sigurtë për historinë e gjuhës dhe të popullit vetëm në rast se përfundimet, e nxjerra me ndihmën e tij, përforcohen nga të dhënat e burimeve të tjera (toponimisë, dëshmitë historike, vëzhgimet etnografike e realie të tjera)».

P. Daka, vep. cit., f. 145. Në artikull ka edhe thjesht pasaktësi. Thuhet p.sh. se alternimin s:c e vërejmë «në mes të emrit Hasan, Hysen, Isuf (shën. 17, f. 147), ndërsa është e qartë, se alternimi nuk vërehet në mes të këtyre emrave (s’ka Hacan, Hycen, Icuf), por në fillim të trajtave Can, Cen, Cuf. Në po atë faqe, thuhet për grupin e katërt, se formohen prej «një ose dy tingujve fundorë të emrit të plotë -f- një ose dy prapashtesa», ndërsa shembujt nuk përputhen as me këtë, as me formimin e shkallëzuar, të përcaktuar nga vetë autori më lart. Ndarja në grupe është pa një kriter të vetëm, pasi është përzjerë fonetika me morfologjinë e fjalëformimin.

Në përgjithësi janë harruar dukuri të rëndësishme, si zgjatimi kompensator, natyra e zanoreve dhe pozicioni sintaktik.

Po të marrim parasysh fonetikën, na duket se nuk është i drejtë edhe men- dimi, që nga Nikolla ka ardhur Kola. Kjo trajtë mund të lidhet me trajtën e shkur- tuar italiane të Niccolo. Se çfarë është një ndryshim i vërtetë fonetik del në trajtën e toponimit nga emri i kishave Shën Kolli. Ballafaqimi i trajtave të emrave të përveçëm të njerëzve me rastet e përdorimit të tyre në toponimi (e në emërtime të tjera) e vë në dukje fare qartë dallimin midis një fenomeni të vërtetë fonetik dhe një ndryshimi për arësye të tjera (khs. p.sh. Shënkoll, Shëndëlli, Shtodri, Shë- mitër etj. me Nikë, Ilia, (Ilo), Todi (Dhori), Miço (Dhimo) etj.). Në diskutimin e trajtave nuk mund të lihen mënjanë gjuhët e ndryshme si burime të trajtave të ndryshme në shqipen.

J. Stepanov, vep. cit., f. 172-173.

Për formimet e veçanta mund të bëheshin vërejtje të ndryshme. Kështu Binak nuk vjen nga ndonjë Bin, por është fjala binjak e përdorur si emër njeriu. Po kjo fjalë ndeshet në Verilindje edhe si dinak, p.sh. për një personazh të kanunit Binak Alia, prandaj dhe patronimi Gjindinaku, i përmendur te Mahir Domi, Burime dhe materiale të shqipes së shekullit XV, «Studime filologjike«, 1968, nr. 3, f. 74, do kuptuar si Gjin binjaku. Për emrin Gjeto është shprehur mendimi, që lidhet me -Çeto (në rapsoditë: Gjeto Basho Muji). Prapashtesat disa herë janë homonime dhe nuk mund të përzjehen p.sh. te Paç, Panoç, Vanç, Tuç etj.