A është gjuha Rome në Shqipëri një gjuhë e rrezikuar?

Kristina Jorgaqi

doi:10.62006/sf.v1i3-4.3019

Autorët

Kristina Jorgaqi

DOI:

https://doi.org/10.62006/sf.v1i3-4.3019

Abstrakti

Në këtë punim synohet të bëhet një vlerësim paraprak i situatës sociolinguistike të gjuhës rome në Shqipëri për të përcaktuar shkallën e rrezikimit apo vitalitetit të saj, mbështetur në kriteret e propozuara në dokumentin e UNESCO-s të v.2003. Duke marrë për bazë konstatimet si dhe kuadrin ligjor për gjuhët e pakicave në Shqipëri paraqiten edhe disa propozime me karakter rivitalizues.

Fjalët kyçe:

gjuha rome, gjuhë pakice, gjuhë e rrezikuar, vitalitet gjuhësor, rrezikim gjuhësor, ndërrim i gjuhës, rivitalizim i gjuhës

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

Sipas botimit të 24-t të Ethnologue (2021), nga 7139 gjuhë të gjalla, që dokumentohen sot, 3018 (42%) konsiderohen si gjuhë të rrezikuara.
Për një vështrimin kritik të tyre shih edhe Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment or Vitality to Creating and Evaluating Language Revitalization Programmes”, Nordic Journal of African Studies 19(4), 2010; Annemarie Sorescu-Marincovic, Mirjana Miric, Svetlana Cirkovic, “Assessing Linguistic Vulnerability and Endangerment in Serbia. A Critical Survey of Methodologies and Outcomes”, në Balcanica L1 (2020), f. 65-104. Grace A. Gomashie and Roland Terborg, “Nahuatl, selected vitality indicators and scales of vitality in an Indigenous language community in Mexico”, në Open Linguistics https://doi.org/10.1515/opli-2021-0010.
Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Language, Clevedon, England: Multilingual Matters, 1991.
M. Lynn Landweer (1998), “Indicators of ethnolinguistic vitality case study of two languages: Labu and Vanimo”, ne Nicholas Ostler (ed.), Proceedings of the second FEL conference: Endangered Languages – What Role for the Specialist?, f. 64-72; M. Lynn Landweer (2000), “Indicators of ethnolinguistic vitality”, Notes on Sociolinguistics, 5 (1), f. 5-22; M. Lynn Landweer (2016), “Indicators of Ethnolinguistic Vitality Review and Score Sheet”, GIALens Volume 10, No. 1.
Matthias Brenzinger et al., Language Vitality and Endangerment, Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, 10-12 March, 2003, 25 f.
“Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GID”, Revue Roumaine de Linguistique, 55(2), f. 103-120.
Nala H. Lee and John Van Way, “Assessing levels of endangerment in the Catalogue of Endangered Languages (ELCat) using the Language Endangerment Index (LEI)”, in Language in Society 45, 2016, f. 271-292.
Deri në v.1995 kjo vepër reference dilte me titullin Red Book of Endangered Languages.
Shifrat për popullsinë rome luhaten mjaft, për shkak të vështirësive të mëdha në identifikimin e saktë të kësaj popullsie të shpërndarë në shtete të ndryshme të botës. Sipas Ethnologue (2015), numri i romëve në botë shkon në afro 3.5 milionë, kurse, sipas studiuesish të tjerë, numri i romëve vetëm në Europë arrin në 6.6 milionë (Peter Bakker & Hristo Kyuchukov (eds.), What is the Romani Language, Hartfield, University of Hertfordshire Press, 2000).
Ligji nr. 96/2017, Për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Republikën e Shqipërisë (Neni 3, pika 2).
UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger (2010).
Matthias Brenzinger et al., Language Vitality and Endangerment …, vep. cit.
Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment …”, art. cit., f. 209.
Meqenëse fusha e studimit të Rrezikimit gjuhësor është e re, kuptohet që terminologjia e saj ende nuk është përpunuar sa duhet në gjuhën shqipe. Eda Derhemi, e vetmja studiuese shqiptare që punon në këtë fushë, duke dhënë kontribut të çmuar për studimin e gjuhës së arbëreshëve të Italisë, i ka dhënë në shqip termat, që shënojnë faktorët (3), (2), (1), përkatësisht si gjuhë sigurisht e rrezikuar, gjuhë tej mase e rrezikuar, gjuhë skajshëm e rrezikuar (Eda Derhemi, “Arbërishtja – gjuhë e rrezikuar”, në Continuum, Revistë e Studimeve Arbëreshe, Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, viti I, nr. 1, 2020-2021, f. 212).
Brezinger et al., vep. cit., f. 7-8.
Hermine De Soto, Sabine Beddies, Ilir Gëdeshi, Roma and Egyptians in Albania, From Social Exclusion to Social Inclusion, World Bank Working Paper, 2005, No. 53, f. 15-16.
Në një studim të mëvonshëm (Ilir Gëdeshi, Elira Jorgoni, Mapping Roma Children in Albania, Centre for Economic and Social Studies (CESS), Tirana, 2011, f. 27) shifra e popullsisë rome, që përdor romishten e shqipen në shtëpi, dyfishohet, duke shkuar në 69.4%.
Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipëri, Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, Tiranë, 2014, f. 22.
Patrick Simon, Emira Galanxhi, Olgeta Dhono, Romët dhe egjiptianët në Shqipëri: Profili social-demografik dhe ekonomik bazuar në Censusin 2011, Tiranë, 2015, f. 27 (përgatitur nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (PNUD) në Shqipëri, në kuadër të Programit “Mbështetja e Kombeve të Bashkuara për Përfshirjen Sociale në Shqipëri” i financuar nga Agjensia Zvicerane për Zhvillim e Bashkëpunim).
J. Kling, “Housing situation in numbers”, Roma in Central and Southeast Europe: Studim rajonal për romët i PNUD/BB/KE, 2011 (cituar sipas Patrick Simon et al., Romët dhe egjiptianët në Shqipëri…, vep. cit., f. 27).
Brezinger et al, vep. cit., f. 7-8.
Në mbështetje të mendimit se romishtja në Shqipëri vijon të transmetohet ndër breza dhe se shumica dërrmuese e fëmijëve romë e flasin atë, madje e kanë gjuhën e vetme që njohin deri sa futen në shkollë, vjen edhe një përvojë e imja në terren si aktiviste e shoqërisë civile në kuadrin e projektit “Çdo fëmijë rom në kopsht” (UNICEF et al.).
Do të ishte me mjaft interes që, në një studim tjetër, të shiheshin lidhjet e ndërtransmetueshmërisë me variable shoqërore të tilla, si zona e banimit të romëve (zonë urbane, periferi zone urbane, zonë rurale), shkalla e arsimimit të tyre etj.
Brezinger et al., vep. cit., f. 8.
Censusi i popullsisë dhe banesave 2011, Instituti i Statistikave, Tiranë , 2012.
Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, Mercator-Working Papers num. 2, 2001, f. 9.
Minority Rights Group International, World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Albania: Roma, 2008 (https://www.refworld.org/docid/49749d6449.html
Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, art. cit., f. 9.
Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipë ri, vep. cit., f. 17.
Censusi i popullsisë dhe banesave 2011, vep. cit.
Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, art. cit., f. 9.
Marcel Courthiade, “Between Conviviality and Antagonism: The Ambiguous Position of the Romanies in Albania”, Patrin, no. 3, 1995, f. 11.
Brezinger et al., vep.cit, f. 9-10.
Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipëri, vep. cit., f. 22.
De Soto et al., Roma and Egyptians in Albania …, vep. cit., f. 15.
J. Kling, “Housing situation in numbers”, Roma in Central and Southeast Europe…, vep. cit., f. 27.
Ilir Gëdeshi, Elira Jorgoni, Mapping Roma Children in Albania…, vep. cit., f. 27.
Brezinger et al., vep. cit., f. 9.
“Gjuha rome është e margjinalizuar në media, e margjinalizuar në arsim, irrelevante në jetën publike dhe e neglizhuar në administratë” (Dieter W. Halwachs, Roma Language, Sociolinguistics, Council of Europe, Project Education of Roma Children in Europe, f. 2).
Brezinger et al., vep. cit, f. 10.
Shih për këtë më poshtë, te faktori 7, ku trajtohet çështja e politikave gjuhësore të ndjekura prej shtetit shqiptar ndaj pakicave kombëtare.
Shih më poshtë pikën 6.
Mësuesit e gjuhës greke në Shqipëri përgatiten në shkollën e mesme pedagogjike të Gjirokastrës dhe në Universitetin “Eqrem Cabej” në Gjirokastër (Departamenti i Gjuhës, Letërsisë dhe Qytetërimit Grek). Greqishtja studiohet, gjithashtu, në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës (Departamenti i Gjuhës Greke). Po në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja (Departamenti i Gjuhës Sllavo-Ballkanike) studiohet edhe gjuha maqedonase.
Sipas një komunikimi gojor të pedagogut të kursit universitar të gjuhës rome, Emiliano Aliu, në këtë degë arritën të diplomoheshin vetëm dy studentë nga komuniteti rom.
Brezinger et al., vep. cit, f. 11.
Rromano Startorro, Sarajevo: Svjetlost, 1990, 64 f.
Rromano Startoro, Sarajevo: Svjetlost, 1990, 92 f. Libri është shkruar në shqip, serbokroatisht, sllovenisht, turqisht, bullgarisht, maqedonisht, rumanisht dhe greqisht, me qëllim që të përdoret nga mësuesit romë kudo në Ballkan.
Gramatika e gjuhës rrome, vëll. I: njohuri të përgjithshme, fonologji, morfologji, Tiranë, 1989, 179 f.
Fjalor rromisht-shqip: i të folmeve rrome në pë rdorim në Shqipë ri: mec̨ karisht, kabuxhisht, rupanisht e shkodranisht, rreth 4400 fjalë ; me një fjalorth shqip- rromisht, rreth 3000 fjalë , Rromani Baxt, Tirana, 2004, 252 f.
Brezinger et al, vep. cit, f. 12.
Yaron Matras, “Writing Romani: The pragmatics of codification in a stateless language”, Applied Linguistics 20(4), 1999, f. 481-502.
Yaron Matras, “The Future of Romani: Toward a Policy of Linguistic Pluralism”, European Roma Rights Centre, 11 March 2005.
Olsi Sherifi, gazetar me origjinë rome, i cili ka mësuar në mënyrë autodidakte të shkruajë e të lexojë në gjuhën rome.
Ky është një prej disa alfabeteve që përdoren më së shumti për shkrimin e gjuhës rome, si alfabeti “panvllah”, ai “i anglicizuar” etj.
Alfabeti i propozuar nga Courthiade përdoret në sistemin arsimor rumun, por në mënyrë sporadike edhe në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi.
Neni 18, Neni 20, Neni 22, Neni 23, Neni 24.
Neni 5, Neni 6, Nenet 9-14.
Përmes ligjit nr. 8496, dt. 3.06.1999.
Nenet 12-15.
Nr. 69/2012, ndryshuar me ligjin nr. 56/2015, dt. 28.5.2015. Shih Nenin 10, “Arsimimi për pakicat kombëtare”.
Nr. 8410, dt. 30.9.1998 (ndryshuar me ligjin nr. 8655 date 31.07.2000; ligjin nr. 8794 date 10.05.2001; ligjin nr.9016 date 20.2.2003; ligjin nr.9124 date 29.07.2003; ligjin nr. 9531 dt. 11.05.2006; ligjin nr. 9677, dt. 13.01.2007). Shih nenet 36, 37, 68.
“Gjuha zyrtare e Republikës së Shqipërisë është shqipja” (Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (1998), Neni 14.1.)
Termi “gjuhë joterritoriale”, qe del dhe përkufizohet për herë të parë te Karta Evropiane për Gjuhët e Pakicave ose Krahinore, nënkupton ato “gjuhë të përdorura nga qytetarët e një shteti, të cilat ndryshojnë nga gjuhët e përdorura prej pjesës tjetër të popullsisë së atij shteti, por që, edhe pse të përdorura tradicionalisht brenda territorit të shtetit, nuk mund të identifikohen me një trevë të caktuar të tij” (Neni 1/c).
VKM nr.561, dt. 29.9.2018, Për pajisjen me tekste shkollore të nxënësve, formimin fillestar, zhvillimin e mëtejshëm profesional të mësuesve si dhe për krijimin e funksionimin e klasave në gjuhën e pakicave kombëtare. VKM nr. 562, dt. 29.9.2018, Për masat e përshtatshme për nxitjen e njohjes së kulturës, historisë, gjuhës dhe besimit fetar të pakicave kombëtare në veprimtarinë mësimore dhe shkencore të institucioneve të arsimit të lartë. VKM nr. 227, dt. 17.4.2019, Për përgatitjen, shtypjen, botimin dhe shpërndarjen e teksteve shkollore të arsimit bazë për nxënësit e institucioneve arsimore publike parauniversitare, ku mësojnë nxënës të pakicave kombëtare. VKM nr. 463, dt. 3.7.2019, Mbi përcaktimin e drejtimeve për miratimin e strategjive, programeve dhe planeve të veprimit për promovimin dhe krijimin e kushteve të nevojshme për personat, që u përkasin pakicave kombëtare për të përdorur dhe zhvilluar elementet themelore të identitetit të pakicave kombëtare, duke përfshirë edhe gjuhën e tyre. VKM nr. 1155, dt. 24.12.2020, Për kriteret për përcaktimin e njësisë së vetëqeverisjes vendore, numrit thelbësor dhe kërkesës së mjaftueshme të personave të pakicave kombëtare për t’u arsimuar në gjuhën e pakicës kombëtare.
Të tjerë konsiderojnë si elemente kulturore themelore muzikën (80%), festat (80%), ceremonitë familjare (74%), zanatin e punimit me kashtë (67%), veshjet e grave (63%). Shih De Soto et al., Roma and Egyptians in Albania …, vep. cit., f. 15.
Brezinger et al, vep. cit., f. 16.
Për ndonjë studiues “sasia dhe cilësia e dokumentimit nuk përbën në vetvete një indeks për vlerësimin e vitalitetit. Ekzistojnë gjuhë në botë, të cilave u mungon dokumentimi e, megjithatë, kanë folës. Sikurse ka të tjera, që janë të dokumentuara mirë, por që po i humbasin folësit krejt” (Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment …”, art. cit., f. 208).
As regjistrimet e lajmeve në gjuhën rome, që jepen çdo ditë në RTSH2, nuk ruhen në arkivin përkatës (sipas pohimit të një burimi nga redaksia e lajmeve në gjuhët e pakicave kombëtare).
Faktori 5, i vlerësuar me 1 pikë.
Faktori 6, i vlerësuar me 2 pikë.
Yaron Matras, “The Future of Romani…”, art. cit.
Eda Derhemi, “Arbërishtja – gjuhë e rrezikuar”, art. cit., f. 217

References

Sipas botimit të 24-t të Ethnologue (2021), nga 7139 gjuhë të gjalla, që dokumentohen sot, 3018 (42%) konsiderohen si gjuhë të rrezikuara.

Për një vështrimin kritik të tyre shih edhe Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment or Vitality to Creating and Evaluating Language Revitalization Programmes”, Nordic Journal of African Studies 19(4), 2010; Annemarie Sorescu-Marincovic, Mirjana Miric, Svetlana Cirkovic, “Assessing Linguistic Vulnerability and Endangerment in Serbia. A Critical Survey of Methodologies and Outcomes”, në Balcanica L1 (2020), f. 65-104. Grace A. Gomashie and Roland Terborg, “Nahuatl, selected vitality indicators and scales of vitality in an Indigenous language community in Mexico”, në Open Linguistics https://doi.org/10.1515/opli-2021-0010.

Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of Assistance to Threatened Language, Clevedon, England: Multilingual Matters, 1991.

M. Lynn Landweer (1998), “Indicators of ethnolinguistic vitality case study of two languages: Labu and Vanimo”, ne Nicholas Ostler (ed.), Proceedings of the second FEL conference: Endangered Languages – What Role for the Specialist?, f. 64-72; M. Lynn Landweer (2000), “Indicators of ethnolinguistic vitality”, Notes on Sociolinguistics, 5 (1), f. 5-22; M. Lynn Landweer (2016), “Indicators of Ethnolinguistic Vitality Review and Score Sheet”, GIALens Volume 10, No. 1.

Matthias Brenzinger et al., Language Vitality and Endangerment, Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, 10-12 March, 2003, 25 f.

“Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GID”, Revue Roumaine de Linguistique, 55(2), f. 103-120.

Nala H. Lee and John Van Way, “Assessing levels of endangerment in the Catalogue of Endangered Languages (ELCat) using the Language Endangerment Index (LEI)”, in Language in Society 45, 2016, f. 271-292.

Deri në v.1995 kjo vepër reference dilte me titullin Red Book of Endangered Languages.

Shifrat për popullsinë rome luhaten mjaft, për shkak të vështirësive të mëdha në identifikimin e saktë të kësaj popullsie të shpërndarë në shtete të ndryshme të botës. Sipas Ethnologue (2015), numri i romëve në botë shkon në afro 3.5 milionë, kurse, sipas studiuesish të tjerë, numri i romëve vetëm në Europë arrin në 6.6 milionë (Peter Bakker & Hristo Kyuchukov (eds.), What is the Romani Language, Hartfield, University of Hertfordshire Press, 2000).

Ligji nr. 96/2017, Për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare në Republikën e Shqipërisë (Neni 3, pika 2).

UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger (2010).

Matthias Brenzinger et al., Language Vitality and Endangerment …, vep. cit.

Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment …”, art. cit., f. 209.

Meqenëse fusha e studimit të Rrezikimit gjuhësor është e re, kuptohet që terminologjia e saj ende nuk është përpunuar sa duhet në gjuhën shqipe. Eda Derhemi, e vetmja studiuese shqiptare që punon në këtë fushë, duke dhënë kontribut të çmuar për studimin e gjuhës së arbëreshëve të Italisë, i ka dhënë në shqip termat, që shënojnë faktorët (3), (2), (1), përkatësisht si gjuhë sigurisht e rrezikuar, gjuhë tej mase e rrezikuar, gjuhë skajshëm e rrezikuar (Eda Derhemi, “Arbërishtja – gjuhë e rrezikuar”, në Continuum, Revistë e Studimeve Arbëreshe, Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, viti I, nr. 1, 2020-2021, f. 212).

Brezinger et al., vep. cit., f. 7-8.

Hermine De Soto, Sabine Beddies, Ilir Gëdeshi, Roma and Egyptians in Albania, From Social Exclusion to Social Inclusion, World Bank Working Paper, 2005, No. 53, f. 15-16.

Në një studim të mëvonshëm (Ilir Gëdeshi, Elira Jorgoni, Mapping Roma Children in Albania, Centre for Economic and Social Studies (CESS), Tirana, 2011, f. 27) shifra e popullsisë rome, që përdor romishten e shqipen në shtëpi, dyfishohet, duke shkuar në 69.4%.

Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipëri, Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, Tiranë, 2014, f. 22.

Patrick Simon, Emira Galanxhi, Olgeta Dhono, Romët dhe egjiptianët në Shqipëri: Profili social-demografik dhe ekonomik bazuar në Censusin 2011, Tiranë, 2015, f. 27 (përgatitur nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (PNUD) në Shqipëri, në kuadër të Programit “Mbështetja e Kombeve të Bashkuara për Përfshirjen Sociale në Shqipëri” i financuar nga Agjensia Zvicerane për Zhvillim e Bashkëpunim).

J. Kling, “Housing situation in numbers”, Roma in Central and Southeast Europe: Studim rajonal për romët i PNUD/BB/KE, 2011 (cituar sipas Patrick Simon et al., Romët dhe egjiptianët në Shqipëri…, vep. cit., f. 27).

Brezinger et al, vep. cit., f. 7-8.

Në mbështetje të mendimit se romishtja në Shqipëri vijon të transmetohet ndër breza dhe se shumica dërrmuese e fëmijëve romë e flasin atë, madje e kanë gjuhën e vetme që njohin deri sa futen në shkollë, vjen edhe një përvojë e imja në terren si aktiviste e shoqërisë civile në kuadrin e projektit “Çdo fëmijë rom në kopsht” (UNICEF et al.).

Do të ishte me mjaft interes që, në një studim tjetër, të shiheshin lidhjet e ndërtransmetueshmërisë me variable shoqërore të tilla, si zona e banimit të romëve (zonë urbane, periferi zone urbane, zonë rurale), shkalla e arsimimit të tyre etj.

Brezinger et al., vep. cit., f. 8.

Censusi i popullsisë dhe banesave 2011, Instituti i Statistikave, Tiranë , 2012.

Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, Mercator-Working Papers num. 2, 2001, f. 9.

Minority Rights Group International, World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Albania: Roma, 2008 (https://www.refworld.org/docid/49749d6449.html

Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, art. cit., f. 9.

Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipë ri, vep. cit., f. 17.

Censusi i popullsisë dhe banesave 2011, vep. cit.

Peter Bakker, Marcia Rooker, “The political status of the Romani Language in Europe”, art. cit., f. 9.

Marcel Courthiade, “Between Conviviality and Antagonism: The Ambiguous Position of the Romanies in Albania”, Patrin, no. 3, 1995, f. 11.

Brezinger et al., vep.cit, f. 9-10.

Census 2014, Banesat dhe popullata rome në Shqipëri, vep. cit., f. 22.

De Soto et al., Roma and Egyptians in Albania …, vep. cit., f. 15.

J. Kling, “Housing situation in numbers”, Roma in Central and Southeast Europe…, vep. cit., f. 27.

Ilir Gëdeshi, Elira Jorgoni, Mapping Roma Children in Albania…, vep. cit., f. 27.

Brezinger et al., vep. cit., f. 9.

“Gjuha rome është e margjinalizuar në media, e margjinalizuar në arsim, irrelevante në jetën publike dhe e neglizhuar në administratë” (Dieter W. Halwachs, Roma Language, Sociolinguistics, Council of Europe, Project Education of Roma Children in Europe, f. 2).

Brezinger et al., vep. cit, f. 10.

Shih për këtë më poshtë, te faktori 7, ku trajtohet çështja e politikave gjuhësore të ndjekura prej shtetit shqiptar ndaj pakicave kombëtare.

Shih më poshtë pikën 6.

Mësuesit e gjuhës greke në Shqipëri përgatiten në shkollën e mesme pedagogjike të Gjirokastrës dhe në Universitetin “Eqrem Cabej” në Gjirokastër (Departamenti i Gjuhës, Letërsisë dhe Qytetërimit Grek). Greqishtja studiohet, gjithashtu, në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës (Departamenti i Gjuhës Greke). Po në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja (Departamenti i Gjuhës Sllavo-Ballkanike) studiohet edhe gjuha maqedonase.

Sipas një komunikimi gojor të pedagogut të kursit universitar të gjuhës rome, Emiliano Aliu, në këtë degë arritën të diplomoheshin vetëm dy studentë nga komuniteti rom.

Brezinger et al., vep. cit, f. 11.

Rromano Startorro, Sarajevo: Svjetlost, 1990, 64 f.

Rromano Startoro, Sarajevo: Svjetlost, 1990, 92 f. Libri është shkruar në shqip, serbokroatisht, sllovenisht, turqisht, bullgarisht, maqedonisht, rumanisht dhe greqisht, me qëllim që të përdoret nga mësuesit romë kudo në Ballkan.

Gramatika e gjuhës rrome, vëll. I: njohuri të përgjithshme, fonologji, morfologji, Tiranë, 1989, 179 f.

Fjalor rromisht-shqip: i të folmeve rrome në pë rdorim në Shqipë ri: mec̨ karisht, kabuxhisht, rupanisht e shkodranisht, rreth 4400 fjalë ; me një fjalorth shqip- rromisht, rreth 3000 fjalë , Rromani Baxt, Tirana, 2004, 252 f.

Brezinger et al, vep. cit, f. 12.

Yaron Matras, “Writing Romani: The pragmatics of codification in a stateless language”, Applied Linguistics 20(4), 1999, f. 481-502.

Yaron Matras, “The Future of Romani: Toward a Policy of Linguistic Pluralism”, European Roma Rights Centre, 11 March 2005.

Olsi Sherifi, gazetar me origjinë rome, i cili ka mësuar në mënyrë autodidakte të shkruajë e të lexojë në gjuhën rome.

Ky është një prej disa alfabeteve që përdoren më së shumti për shkrimin e gjuhës rome, si alfabeti “panvllah”, ai “i anglicizuar” etj.

Alfabeti i propozuar nga Courthiade përdoret në sistemin arsimor rumun, por në mënyrë sporadike edhe në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi.

Neni 18, Neni 20, Neni 22, Neni 23, Neni 24.

Neni 5, Neni 6, Nenet 9-14.

Përmes ligjit nr. 8496, dt. 3.06.1999.

Nenet 12-15.

Nr. 69/2012, ndryshuar me ligjin nr. 56/2015, dt. 28.5.2015. Shih Nenin 10, “Arsimimi për pakicat kombëtare”.

Nr. 8410, dt. 30.9.1998 (ndryshuar me ligjin nr. 8655 date 31.07.2000; ligjin nr. 8794 date 10.05.2001; ligjin nr.9016 date 20.2.2003; ligjin nr.9124 date 29.07.2003; ligjin nr. 9531 dt. 11.05.2006; ligjin nr. 9677, dt. 13.01.2007). Shih nenet 36, 37, 68.

“Gjuha zyrtare e Republikës së Shqipërisë është shqipja” (Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë (1998), Neni 14.1.)

Termi “gjuhë joterritoriale”, qe del dhe përkufizohet për herë të parë te Karta Evropiane për Gjuhët e Pakicave ose Krahinore, nënkupton ato “gjuhë të përdorura nga qytetarët e një shteti, të cilat ndryshojnë nga gjuhët e përdorura prej pjesës tjetër të popullsisë së atij shteti, por që, edhe pse të përdorura tradicionalisht brenda territorit të shtetit, nuk mund të identifikohen me një trevë të caktuar të tij” (Neni 1/c).

VKM nr.561, dt. 29.9.2018, Për pajisjen me tekste shkollore të nxënësve, formimin fillestar, zhvillimin e mëtejshëm profesional të mësuesve si dhe për krijimin e funksionimin e klasave në gjuhën e pakicave kombëtare. VKM nr. 562, dt. 29.9.2018, Për masat e përshtatshme për nxitjen e njohjes së kulturës, historisë, gjuhës dhe besimit fetar të pakicave kombëtare në veprimtarinë mësimore dhe shkencore të institucioneve të arsimit të lartë. VKM nr. 227, dt. 17.4.2019, Për përgatitjen, shtypjen, botimin dhe shpërndarjen e teksteve shkollore të arsimit bazë për nxënësit e institucioneve arsimore publike parauniversitare, ku mësojnë nxënës të pakicave kombëtare. VKM nr. 463, dt. 3.7.2019, Mbi përcaktimin e drejtimeve për miratimin e strategjive, programeve dhe planeve të veprimit për promovimin dhe krijimin e kushteve të nevojshme për personat, që u përkasin pakicave kombëtare për të përdorur dhe zhvilluar elementet themelore të identitetit të pakicave kombëtare, duke përfshirë edhe gjuhën e tyre. VKM nr. 1155, dt. 24.12.2020, Për kriteret për përcaktimin e njësisë së vetëqeverisjes vendore, numrit thelbësor dhe kërkesës së mjaftueshme të personave të pakicave kombëtare për t’u arsimuar në gjuhën e pakicës kombëtare.

Të tjerë konsiderojnë si elemente kulturore themelore muzikën (80%), festat (80%), ceremonitë familjare (74%), zanatin e punimit me kashtë (67%), veshjet e grave (63%). Shih De Soto et al., Roma and Egyptians in Albania …, vep. cit., f. 15.

Brezinger et al, vep. cit., f. 16.

Për ndonjë studiues “sasia dhe cilësia e dokumentimit nuk përbën në vetvete një indeks për vlerësimin e vitalitetit. Ekzistojnë gjuhë në botë, të cilave u mungon dokumentimi e, megjithatë, kanë folës. Sikurse ka të tjera, që janë të dokumentuara mirë, por që po i humbasin folësit krejt” (Ogone John Obiero, “From Assessing Language Endangerment …”, art. cit., f. 208).

As regjistrimet e lajmeve në gjuhën rome, që jepen çdo ditë në RTSH2, nuk ruhen në arkivin përkatës (sipas pohimit të një burimi nga redaksia e lajmeve në gjuhët e pakicave kombëtare).

Faktori 5, i vlerësuar me 1 pikë.

Faktori 6, i vlerësuar me 2 pikë.

Yaron Matras, “The Future of Romani…”, art. cit.

Eda Derhemi, “Arbërishtja – gjuhë e rrezikuar”, art. cit., f. 217

A është gjuha Rome në Shqipëri një gjuhë e rrezikuar?

Autorët

DOI:

Abstrakti

Fjalët kyçe:

Shkarkimet

Metrics

References

References

Downloads

Botuar

Si të citoni

Numri

Seksioni

Licensa

Artikujt më të lexuar nga i njëjti autor

rrethprojektit

Rreth revistës

mostviewed

Gjuha

Seksionet

Fjalë kyçe

Informacion