Përhapja rajonale e sllavizmave të shqipes dhe vendi i tyre në leksikun e shqipes standarde

Anila Omari

doi:10.62006/sf.v1i3-4.3158

Autorët

Anila Omari

DOI:

https://doi.org/10.62006/sf.v1i3-4.3158

Abstrakti

Huazimet sllave të shqipes kanë një veçori specifike në krahasim me huazimet nga gjuhët e tjera, që lidhet me shpërndarjen e tyre gjeografike. Huazimet nga gjuhët e perandorive të mëdha pushtuese me kohëzgjatje të rëndësishme, si latinishtja e turqishtja, kanë një shtrirje përgjithësisht mbarëgjuhësore. Huazimet nga italishtja janë kryesisht të karakterit dituror të hyra nëpërmjet kontakteve kulturore ose kanë një përhapje sipas shtresave sociale. Ndryshe nga këto, sllavizmat e shqipes paraqiten në përgjithësi të shpërndara në mënyrë lokale, kanë një përhapje të kufizuar dialektore, ndërsa vetëm një pjesë relativisht e vogël është bërë pronë e mbarë gjuhës. Kjo specifikë ka të bëjë domosdoshmërisht edhe me prejardhjen e huazimeve sipas përkatësisë dialektore-gjuhësore brenda grupit të gjuhëve sllave jugore, në përputhje me grupet gjuhësore sllave që pushtuan hapësirat e banuara nga shqiptarët në Ballkan: grupi i sllavishteve perëndimore në Veri dhe grupi i sllavishteve lindore në Lindje dhe Jug. Sipas kësaj përkatësie gjuhësore sllave, sllavizmat e të folmeve veriore të shqipes vijnë prej serbishtes/kroatishtes, ndërsa ato të të folmeve të Jugut vijnë prej bullgarishtes, përkatësisht maqedonishtes. Arsyet e kësaj shpërndarjeje gjeografike të sllavizmave të shqipes janë vetë rrethanat e ardhjes së sllavëve në Shqipëri, në formë valësh të njëpasnjëshme dhe nga drejtime të ndryshme, dhe me mënyrën e ngulimit të tyre në formë enklavash, në zona të caktuara, por kryesisht në zonat kufitare, ku kontaktet me popullsinë sllave kanë qenë të vazhdueshme për shekuj me radhë.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

Shih A. Omari, Marrëdhëniet gjuhësore shqiptaro-serbe, QSA, IGJL, Botimet albanologjike, Tiranë, 2012.
Shih Xh. Ylli, “Mbi disa huazime leksikore sllave në të folmet juglindore të shqipes”, Studime filologjike, 1988/2, f. 151; Po ai, Das slavische Lehngut im Albanischen, 1. Teil Lehnwörter, Slavistische Beiträge 350, München, 1997. DOI: https://doi.org/10.3726/b12571
Të dhënat për Malësinë e Tiranës janë marrë nga prof. Seit Mansaku, me origjinë nga Shupali i Dajtit.
Kështu fjala gëmushë në Malësi të Madhe, Bajzë e Dukagjin del gërmushë, ndërsa në Mirditë gjëmushkë, me ndërrimin karakteristik g>gj të kësaj krahine; fjala gozhup në Dajç shqiptohet gozhun, në Gash gozhuf, në Shkrel kozhup e kozhun; fjala jarm “zgjedhë” në Çerem dëgjohet arëm, fjala kllukë del edhe në format kjukë, klluq dhe llukë; fjala mrraulë në Malësi të Madhe shfaqet edhe si mrragël e mrravël, në Dajç e në Mërtur të Gurit mrrelë e në Shkrel mrraçë; fjala memec del edhe nemec (Valbonë, Mërtur i Gurit) e manec (Shupal); paskajë del edhe në format paskaq, paskall e biskaq; rok “afat” në Valbonë e Mërtur të Gurit shqiptohet orok; sqotë del edhe me trajtat skllotë e sllotë etj.
Po kështu nga një krahinë në tjetrën vihen re edhe ndryshime e zhvillime kuptimore. P.sh. gozhup në Mirditë ka kuptimin “fletët që mbulojnë kallirin e misrit”; strokë “sëmundje e bagëtisë; zgjebe” në Mirditë ka kuptimin “leshi i gjatë që i lihet dashit të kumborës”; resit “fshij, shlyej” në Gjadër del me kuptimin “mbaroj, zgjidh, kryej”, që është edhe më afër kuptimit të serbokroatishtes rešiti “zgjidh”; ograjë del me kuptime të ndryshme në zona të ndryshme: “pyll i vogël me kullotë”, “livadh malor”, “vathë berrash për të shtënë bagëtinë të kullosë”; “tokë e rrethuar me gardh”, “kopsht pranë shtëpisë” e kështu me radhë.
A. M. Selishçev, Slavjanskoe naselennie v Albanii, vep. cit. f. 4; Po ai, Polog i ego bolgarskoe naselenie, Sofia, 1929, f. 411-416.
A. Haberlandt, Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien, Wien, 1917, f. 157; A. M. Selishçev, Slav. nas., f. 4.
Xh. Ylli, “Mbi disa huazime leksikore sllave në të folmet juglindore të shqipes”, art. i cit., f. 146.
G. Svane, Slavische Lehnwörter im Albanischen, Acta Jutlandica LXVIII, Humanistische Reihe 67, Aarhus University Press, 1992.
G. Svane, vep. cit., f. 279-281.
Për arsyet e përfshirjes në Fjalorin e 1980-s të fjalëve me përdorim të ngushtë a tepër të ngushtë shih A. Kostallari, “Parimet themelore për hartimin e „Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe‟, në: Studime mbi leksikun, II, f. 23, 62, 68.
Fjalë e toskërishtes e etimologjizuar si sllave nga Svane 178.
Shih për këto fjalë E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, I-VII, nën zërat përkatës; khs. edhe përhapjen gjeografike të leksemave te Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, München, 1997, në hartat përkatëse.

References

Shih A. Omari, Marrëdhëniet gjuhësore shqiptaro-serbe, QSA, IGJL, Botimet albanologjike, Tiranë, 2012.

Shih Xh. Ylli, “Mbi disa huazime leksikore sllave në të folmet juglindore të shqipes”, Studime filologjike, 1988/2, f. 151; Po ai, Das slavische Lehngut im Albanischen, 1. Teil Lehnwörter, Slavistische Beiträge 350, München, 1997. DOI: https://doi.org/10.3726/b12571

Të dhënat për Malësinë e Tiranës janë marrë nga prof. Seit Mansaku, me origjinë nga Shupali i Dajtit.

Kështu fjala gëmushë në Malësi të Madhe, Bajzë e Dukagjin del gërmushë, ndërsa në Mirditë gjëmushkë, me ndërrimin karakteristik g>gj të kësaj krahine; fjala gozhup në Dajç shqiptohet gozhun, në Gash gozhuf, në Shkrel kozhup e kozhun; fjala jarm “zgjedhë” në Çerem dëgjohet arëm, fjala kllukë del edhe në format kjukë, klluq dhe llukë; fjala mrraulë në Malësi të Madhe shfaqet edhe si mrragël e mrravël, në Dajç e në Mërtur të Gurit mrrelë e në Shkrel mrraçë; fjala memec del edhe nemec (Valbonë, Mërtur i Gurit) e manec (Shupal); paskajë del edhe në format paskaq, paskall e biskaq; rok “afat” në Valbonë e Mërtur të Gurit shqiptohet orok; sqotë del edhe me trajtat skllotë e sllotë etj.

Po kështu nga një krahinë në tjetrën vihen re edhe ndryshime e zhvillime kuptimore. P.sh. gozhup në Mirditë ka kuptimin “fletët që mbulojnë kallirin e misrit”; strokë “sëmundje e bagëtisë; zgjebe” në Mirditë ka kuptimin “leshi i gjatë që i lihet dashit të kumborës”; resit “fshij, shlyej” në Gjadër del me kuptimin “mbaroj, zgjidh, kryej”, që është edhe më afër kuptimit të serbokroatishtes rešiti “zgjidh”; ograjë del me kuptime të ndryshme në zona të ndryshme: “pyll i vogël me kullotë”, “livadh malor”, “vathë berrash për të shtënë bagëtinë të kullosë”; “tokë e rrethuar me gardh”, “kopsht pranë shtëpisë” e kështu me radhë.

A. M. Selishçev, Slavjanskoe naselennie v Albanii, vep. cit. f. 4; Po ai, Polog i ego bolgarskoe naselenie, Sofia, 1929, f. 411-416.

A. Haberlandt, Kulturwissenschaftliche Beiträge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien, Wien, 1917, f. 157; A. M. Selishçev, Slav. nas., f. 4.

Xh. Ylli, “Mbi disa huazime leksikore sllave në të folmet juglindore të shqipes”, art. i cit., f. 146.

G. Svane, Slavische Lehnwörter im Albanischen, Acta Jutlandica LXVIII, Humanistische Reihe 67, Aarhus University Press, 1992.

G. Svane, vep. cit., f. 279-281.

Për arsyet e përfshirjes në Fjalorin e 1980-s të fjalëve me përdorim të ngushtë a tepër të ngushtë shih A. Kostallari, “Parimet themelore për hartimin e „Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe‟, në: Studime mbi leksikun, II, f. 23, 62, 68.

Fjalë e toskërishtes e etimologjizuar si sllave nga Svane 178.

Shih për këto fjalë E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, I-VII, nën zërat përkatës; khs. edhe përhapjen gjeografike të leksemave te Xh. Ylli, Das slavische Lehngut im Albanischen, München, 1997, në hartat përkatëse.