Foljet e parregullta në gjuhën shqipe: Vështrim historik

Kolec Topalli

Autorët

Kolec Topalli

Abstrakti

Në grupin e foljeve të parregullta, që nuk mund të integrohen në paradigmat e zgjedhimit, radhiten foljet: vdes, lë, dua, vete. Këto folje nuk ndjekin asnjërin nga modelet e zgjedhimeve dhe vetë nuk kanë krijuar ndonjë model të caktuar. Por, megjithëse këto folje kanë forma të parregullta, procesi i krijimit të tyre ka kaluar nëpër dukuri të njohura fonetike e gramatikore. Madje, ato nuk e ndërrojnë temën e tyre gjatë zgjedhimit. Ky tipar i dallon ato nga foljet supletive, të cilat në forma të ndryshme kohore dalin me rrënjë të ndryshme .

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

E parregullt është edhe folja them, por format e saj janë ndikuar nga foljet e tjera të zgjedhimit atematik; prandaj ajo studiohet bashkë me foljet e tjera të atij zgjedhimi (kam e jam), që dalin gjithashtu me forma të parregullta.
Folklor shqiptar II. Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë, 1966.
G. Meyer, Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg, 1891.
N. Jokl, Linguistisch - kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin und Leipzig, 1923.
Gj. Buzuku, Meshari I, II, Tiranë, 1968.
Khs. për këtë: shes ~ shesim ~ shesin, por shet ~ shitni; vras ~ vrasim ~ vrasin, por vret ~ vritni; dal ~ dalim ~ dalin, por del ~ dilni.
Giuseppe Crispi, Memorie storiche di talune costumanze appartenenti alle colonie greco-albanesi di Sicilia. Palermo, 1853, f. 77.
N. Mjedja, Juvenilia, Shkodrë, 1928.
G. Meyer, “Albanesische Studien. Beiträge zur Kenntnis der in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten”, Albanesische Studien,
Wien, 1896.
Khs. në folkorin e Jugut: Po ju shokë, ndë më doi / Dy Kuvende të m’i thoi (Johann Georg von Hahn, Albanesische Studien II. Jena, 1854, f. 131;
Variboba: ju çë doi se m’e nget? “che volete se egli me lo tocca?” (Giulio Variboba, La vita di Maria. A cura di Italo Costante Fortino. Cosenza, 1984, f. 118/998).
Khs. v. I marr ~ v. II, III merr; v. I njoh ~ v. II, III njeh, v. I mas ~ v. II, III mat; v. I banj ~ v. II, III ban etj.
Gj. Fishta, Lahuta e Malcis, Shkodër, 1937.
P. Babi, Vakinat e t'ligjs hershme e t'ligjs re, Shkoder, 1882, f. 41.
C. Haebler, Grammatik der albanischen Mundart von Salamis, Wiesbaden, 1965, f. 134.
G. Weigand, “Das Albanische in Attika”, Balkan Archiv Fortsetzung des Jahresberichtes des Instituts für rumänische Sprache, Herausgegeben von prof. dr. G. Weigand II; Leipzig, 1926, f. 177.
“Dorëshkrimi i Anonimit t’ Elbasanit”, nga Injac Zamputi. Buletin i Institutit të Shkencave, 3-4; Tiranë, 1951.
Në dialektin gegë dalin dy forma të pjesores dhe si rrjedhim edhe të së kryerës së thjeshtë: njëra është vetëm me bashkëtingëlloren -sh (desha ~dashun), kurse tjetra është edhe me prapashtesën -të të pjesores (deshta ~dashtun). Për formën e parë khs. te Anonimi i Elbasanit: O bijt e mi të dashun (BIS 3-4, 1951, 69/3); për formën e dytë khs. te Fishta: Deshta t’ thrras, moj vetull-njalë (LM 95).
M. La Piana, “Studi linguistici albanesi”, v. I. Prolegomeni allo studio della linguistica albanese, Palermo, 1939, f. 51 v.
Sh. Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe II. Tiranë, 1976, f. 80.
Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986.
G. Meyer EW 64; Norbert Jokl, “Beiträge zur albanischen Grammatik 4. Die Verbreitung der Dehnstufenbildungen im Albanischen”; në Indogermanische Forschungen 37, Strassburg-Berlin, 1916/17; f. 101.
Për evolucionin e këtij grupi bashkëtingëllor sh. Kolec Topalli, Fërkimoret e afrikatet e gjuhës shqipe, Tiranë, 2003, f. 86 v.
Khs. Këjo tue pasunë përdardhunë këtë nguent përbi korpt tem (LXIII/2b).
EW 64, AS III 90.
Holger Pedersen, Die Gutturale im Albanesischen. “Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen
Sprachen, begründet von A. Kuhn” 36. Berlin-Gütersloh-Göttingen, 1900, f. 333.26 Norbert Jokl IF 37, 1916/17, 101 v.; “Vuks albanische Liedersammlung herausgegeben und mit sprachwissenschaftlich-sachlichen Erläuterungen versehen”, Zbornik filoloških lingvistickih studija (A. Belicu), Beograd, 1921, f.46.
Henrik Baric, Albanorumänische Studien, I Teil. Sarajevo, 1919, f. 69.
H. Baric, Hymje në historinë e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1955, f. 39.
M. La Piana SLA I 51 v.
Sh. Çabej, Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria Shkencat Shoqërore 1, Tiranë, 1961, f.
; Demiraj Gr. 782 v. Ky i fundit, megjithëse merr si parësore formën me zanoren -a, e vë në dyshim metafoninë e supozuar nga La Piana.
Pjetër Budi, Dottrina Christiana, Roma, 1618.
Luca Matrënga, E mbsuame e chræsteræ (dorëshkrimi I), Roma, 1592.
Khs. te Bardhi: Po dro ai “pauet ille”; në mënyrën urdhërore: Eja me mue e mos drue gja hiç “Veni mecum ne timeas quicquam” (Dictionarium latino-epiroticum. Romae, 1635; f. 85, 221).
E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes III, Tiranë, 1987, f. 334.
Për këtë proces khs. lej : ie. ledh- “rritem, ngrihem”, ind. vj. ródhati, róhati “ngrihet, rritet”, got. liudan “rritem”, sll. vj. kisht. ljudje “gjinde,
njerëz” (Jokl, Studien zur albanesischen Etymologie und Wortbildung. Wien, 1911, f. 48; Aois Walde-Julius Pokorny, Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen, herausgegeben und bearbeitet von J. Pokorny II. Berlin - Leipzig, 1927, f. 416); vë : ie. u8ed- “tokë, truall, sipërfaqe toke”, arm. getin, gr. “sipërfaqe toke” (Eqrem Çabej, “Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe”, Studime Filologjike, 1, Tiranë, 1968, f. 109; Martin E. Huld, Basic Albanian Etymologies. California State University. Los Angeles, 1984, f. 126).
Por nëpër të folme dialektore del edhe forma me mbaresën e zgjedhimit tematik; p.sh., në Fier: vemë marim zogjtë; Do të vemë në Panohorë; në Skrapar: Kur vemë për të marrë nusen (Kartoteka e leksikologjisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë). Këto forma duken dytësore në krahasim me formën më të përgjithshme vemi me mbaresën e foljeve të zgjedhimit atematik.
Marco La Piana, Intorno al riflesso della vocale “o” lunga dall'indoeuropeo e dal latino nell'albanese. Palermo, 1937, f. 37 v.
M. Domi, Morfologjia historike e shqipes, konspekt-leksione (dispencë), Tiranë, 1961, f. 33 v.
V. Orel, A Concise Historical Grammar of the Albanian Language, Leiden - Boston - Köln, 2000, f. 179.
EW 468.
Holger Pedersen, “Albanesisch 1905”, Kritischer Jahresbericht über die Fortschritte der romanischen Philologie, München, Leipzig; Erlangen
, f. 212.
Norbert Jokl, Zur Geschichte des alb. Diphthongs -ua-, -ue-. “Indogermanische Forschungen” 49, Strassburg-Berlin, 1931, f. 292 v.
Voc. o 37 v.
Stuart E. Mann, An Albanian Historical Grammar, Hamburg, 1977, f. 142 v.
Gr. 107 v.
Gr. 179 v.
Sh. për këto edhe K. Topalli, Zhvillimi historik i diftongjeve të shqipes, Tiranë, 1998, f. 203 v.
Për grupin e fjalëve sh. Walde-Pokorny, vep. cit., I 213.
Leo Spitzer, “Albanesische Etymologien”; Mitteilungen des Rumänischen Instituts an der Universität, Wien I. Heidelberg, 1914, f. 332; Eqrem Çabej, “Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe”, Studime Filologjike, 2, Tiranë, 1967, f. 3.
P. Budi, Rituale Romanum, Roma, 1621.
Fialuer i Rii i Schypés Perbaam Préi Shocniiét t' Bashkimit, Shkodër, 1908, f. 475.
Pjetër Budi, Speculum Confessionis, Roma, 1621.
Jeronim De Rada, Poesie albanesi del secolo XV - Canti di Milosao, figlio del despota di Scutari, Napoli, 1836, f. 14.
Sh. për këto forma edhe Wilfried Fiedler, Das albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku (1555), Prishtinë, 2004, f. 784 v.
Gj. N. Kazazi, Doctrina e Kærschten (Breve compendio della Dottrina Cristiana), Roma, 1743.
N. Frashëri, Bagëti e Bujqësija, Bukuresht, 1886.
Khs. edhe bijtë nga birtë, sh. për këtë Topalli, Sonantet e gjuhës shqipe, Tiranë, 2001, f. 210.
Sh. për këtë grup fjalësh Walde-Pokorny, vep. cit. I, f. 102.
Për rrezikun e formave homonimike khs. edhe në çamërishte: I thotë djali, që “dufekinë, që vij për gja, ku e ka?” (Pedersen Albanesische Texte mit Glossar. Leipzig, 1895, f. 59), ku forma vij është e pakryera e foljes vete, e cila bën homonimi me vjen, që në të pakryerën bën vij.
Rom. Jb. IX 1909, 212.
Voc. o 37.
Vep. cit., f. 51.

References

E parregullt është edhe folja them, por format e saj janë ndikuar nga foljet e tjera të zgjedhimit atematik; prandaj ajo studiohet bashkë me foljet e tjera të atij zgjedhimi (kam e jam), që dalin gjithashtu me forma të parregullta.

Folklor shqiptar II. Epika legjendare, vëllimi i parë, Tiranë, 1966.

G. Meyer, Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg, 1891.

N. Jokl, Linguistisch - kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin und Leipzig, 1923.

Gj. Buzuku, Meshari I, II, Tiranë, 1968.

Khs. për këtë: shes ~ shesim ~ shesin, por shet ~ shitni; vras ~ vrasim ~ vrasin, por vret ~ vritni; dal ~ dalim ~ dalin, por del ~ dilni.

Giuseppe Crispi, Memorie storiche di talune costumanze appartenenti alle colonie greco-albanesi di Sicilia. Palermo, 1853, f. 77.

N. Mjedja, Juvenilia, Shkodrë, 1928.

G. Meyer, “Albanesische Studien. Beiträge zur Kenntnis der in Griechenland gesprochenen albanesischen Mundarten”, Albanesische Studien,

Wien, 1896.

Khs. në folkorin e Jugut: Po ju shokë, ndë më doi / Dy Kuvende të m’i thoi (Johann Georg von Hahn, Albanesische Studien II. Jena, 1854, f. 131;

Variboba: ju çë doi se m’e nget? “che volete se egli me lo tocca?” (Giulio Variboba, La vita di Maria. A cura di Italo Costante Fortino. Cosenza, 1984, f. 118/998).

Khs. v. I marr ~ v. II, III merr; v. I njoh ~ v. II, III njeh, v. I mas ~ v. II, III mat; v. I banj ~ v. II, III ban etj.

Gj. Fishta, Lahuta e Malcis, Shkodër, 1937.

P. Babi, Vakinat e t'ligjs hershme e t'ligjs re, Shkoder, 1882, f. 41.

C. Haebler, Grammatik der albanischen Mundart von Salamis, Wiesbaden, 1965, f. 134.

G. Weigand, “Das Albanische in Attika”, Balkan Archiv Fortsetzung des Jahresberichtes des Instituts für rumänische Sprache, Herausgegeben von prof. dr. G. Weigand II; Leipzig, 1926, f. 177.

“Dorëshkrimi i Anonimit t’ Elbasanit”, nga Injac Zamputi. Buletin i Institutit të Shkencave, 3-4; Tiranë, 1951.

Në dialektin gegë dalin dy forma të pjesores dhe si rrjedhim edhe të së kryerës së thjeshtë: njëra është vetëm me bashkëtingëlloren -sh (desha ~dashun), kurse tjetra është edhe me prapashtesën -të të pjesores (deshta ~dashtun). Për formën e parë khs. te Anonimi i Elbasanit: O bijt e mi të dashun (BIS 3-4, 1951, 69/3); për formën e dytë khs. te Fishta: Deshta t’ thrras, moj vetull-njalë (LM 95).

M. La Piana, “Studi linguistici albanesi”, v. I. Prolegomeni allo studio della linguistica albanese, Palermo, 1939, f. 51 v.

Sh. Demiraj, Morfologjia historike e gjuhës shqipe II. Tiranë, 1976, f. 80.

Sh. Demiraj, Gramatikë historike e gjuhës shqipe, Tiranë, 1986.

G. Meyer EW 64; Norbert Jokl, “Beiträge zur albanischen Grammatik 4. Die Verbreitung der Dehnstufenbildungen im Albanischen”; në Indogermanische Forschungen 37, Strassburg-Berlin, 1916/17; f. 101.

Për evolucionin e këtij grupi bashkëtingëllor sh. Kolec Topalli, Fërkimoret e afrikatet e gjuhës shqipe, Tiranë, 2003, f. 86 v.

Khs. Këjo tue pasunë përdardhunë këtë nguent përbi korpt tem (LXIII/2b).

EW 64, AS III 90.

Holger Pedersen, Die Gutturale im Albanesischen. “Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen

Sprachen, begründet von A. Kuhn” 36. Berlin-Gütersloh-Göttingen, 1900, f. 333.26 Norbert Jokl IF 37, 1916/17, 101 v.; “Vuks albanische Liedersammlung herausgegeben und mit sprachwissenschaftlich-sachlichen Erläuterungen versehen”, Zbornik filoloških lingvistickih studija (A. Belicu), Beograd, 1921, f.46.

Henrik Baric, Albanorumänische Studien, I Teil. Sarajevo, 1919, f. 69.

H. Baric, Hymje në historinë e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1955, f. 39.

M. La Piana SLA I 51 v.

Sh. Çabej, Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe, Buletini i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria Shkencat Shoqërore 1, Tiranë, 1961, f.

; Demiraj Gr. 782 v. Ky i fundit, megjithëse merr si parësore formën me zanoren -a, e vë në dyshim metafoninë e supozuar nga La Piana.

Pjetër Budi, Dottrina Christiana, Roma, 1618.

Luca Matrënga, E mbsuame e chræsteræ (dorëshkrimi I), Roma, 1592.

Khs. te Bardhi: Po dro ai “pauet ille”; në mënyrën urdhërore: Eja me mue e mos drue gja hiç “Veni mecum ne timeas quicquam” (Dictionarium latino-epiroticum. Romae, 1635; f. 85, 221).

E. Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes III, Tiranë, 1987, f. 334.

Për këtë proces khs. lej : ie. ledh- “rritem, ngrihem”, ind. vj. ródhati, róhati “ngrihet, rritet”, got. liudan “rritem”, sll. vj. kisht. ljudje “gjinde,

njerëz” (Jokl, Studien zur albanesischen Etymologie und Wortbildung. Wien, 1911, f. 48; Aois Walde-Julius Pokorny, Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen, herausgegeben und bearbeitet von J. Pokorny II. Berlin - Leipzig, 1927, f. 416); vë : ie. u8ed- “tokë, truall, sipërfaqe toke”, arm. getin, gr. “sipërfaqe toke” (Eqrem Çabej, “Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe”, Studime Filologjike, 1, Tiranë, 1968, f. 109; Martin E. Huld, Basic Albanian Etymologies. California State University. Los Angeles, 1984, f. 126).

Por nëpër të folme dialektore del edhe forma me mbaresën e zgjedhimit tematik; p.sh., në Fier: vemë marim zogjtë; Do të vemë në Panohorë; në Skrapar: Kur vemë për të marrë nusen (Kartoteka e leksikologjisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë). Këto forma duken dytësore në krahasim me formën më të përgjithshme vemi me mbaresën e foljeve të zgjedhimit atematik.

Marco La Piana, Intorno al riflesso della vocale “o” lunga dall'indoeuropeo e dal latino nell'albanese. Palermo, 1937, f. 37 v.

M. Domi, Morfologjia historike e shqipes, konspekt-leksione (dispencë), Tiranë, 1961, f. 33 v.

V. Orel, A Concise Historical Grammar of the Albanian Language, Leiden - Boston - Köln, 2000, f. 179.

EW 468.

Holger Pedersen, “Albanesisch 1905”, Kritischer Jahresbericht über die Fortschritte der romanischen Philologie, München, Leipzig; Erlangen

, f. 212.

Norbert Jokl, Zur Geschichte des alb. Diphthongs -ua-, -ue-. “Indogermanische Forschungen” 49, Strassburg-Berlin, 1931, f. 292 v.

Voc. o 37 v.

Stuart E. Mann, An Albanian Historical Grammar, Hamburg, 1977, f. 142 v.

Gr. 107 v.

Gr. 179 v.

Sh. për këto edhe K. Topalli, Zhvillimi historik i diftongjeve të shqipes, Tiranë, 1998, f. 203 v.

Për grupin e fjalëve sh. Walde-Pokorny, vep. cit., I 213.

Leo Spitzer, “Albanesische Etymologien”; Mitteilungen des Rumänischen Instituts an der Universität, Wien I. Heidelberg, 1914, f. 332; Eqrem Çabej, “Studime rreth etimologjisë së gjuhës shqipe”, Studime Filologjike, 2, Tiranë, 1967, f. 3.

P. Budi, Rituale Romanum, Roma, 1621.

Fialuer i Rii i Schypés Perbaam Préi Shocniiét t' Bashkimit, Shkodër, 1908, f. 475.

Pjetër Budi, Speculum Confessionis, Roma, 1621.

Jeronim De Rada, Poesie albanesi del secolo XV - Canti di Milosao, figlio del despota di Scutari, Napoli, 1836, f. 14.

Sh. për këto forma edhe Wilfried Fiedler, Das albanische Verbalsystem in der Sprache des Gjon Buzuku (1555), Prishtinë, 2004, f. 784 v.

Gj. N. Kazazi, Doctrina e Kærschten (Breve compendio della Dottrina Cristiana), Roma, 1743.

N. Frashëri, Bagëti e Bujqësija, Bukuresht, 1886.

Khs. edhe bijtë nga birtë, sh. për këtë Topalli, Sonantet e gjuhës shqipe, Tiranë, 2001, f. 210.

Sh. për këtë grup fjalësh Walde-Pokorny, vep. cit. I, f. 102.

Për rrezikun e formave homonimike khs. edhe në çamërishte: I thotë djali, që “dufekinë, që vij për gja, ku e ka?” (Pedersen Albanesische Texte mit Glossar. Leipzig, 1895, f. 59), ku forma vij është e pakryera e foljes vete, e cila bën homonimi me vjen, që në të pakryerën bën vij.

Rom. Jb. IX 1909, 212.

Voc. o 37.

Vep. cit., f. 51.

Foljet e parregullta në gjuhën shqipe

Vështrim historik

Autorët

Abstrakti

Shkarkimet

Metrics

References

References

Downloads

Botuar

Si të citoni

Numri

Seksioni

Licensa

Artikujt më të lexuar nga i njëjti autor

rrethprojektit

Rreth revistës

mostviewed

Gjuha

Seksionet

Fjalë kyçe

Informacion