Arritje dhe perspektiva në fonetikën e shqipes së sotme

Valbona Sinanaj

Autorët

Valbona Sinanaj

Abstrakti

Fonetika është një fushë studimore shumë e rëndësishme në Perëndim dhe kudo në botë. Rezultatet e saj gjejnë aplikim në shkencat mjekësore-teknike, në arritjet e inteligjencës artificiale, në kriminologji, në pedagogji, në gjuhësi e më gjerë. Në mesin e shek. XX kërkimet në fonetikë filluan të zhvillohen intensivisht dhe kjo lidhet me epokën e zbulimeve të mëdha në fizikë, biologji, psikologji, dhe informatikë. Teknikat e reja dhe përdorimi i aparaturave të ndryshme, ndikuan edhe në gjuhësi për studime më të thelluara të anës nyjëtimore, të fiziologjisë dhe të akustikës së tingujve. Në vendin tonë kjo disiplinë ende nuk ka marrë vëmendjen e duhur. Njohja e arritjeve dhe e perspektivave që hap kjo fushë për shkencën në përgjithësi dhe për gjuhësinë në mënyrë të veçantë është thelbësore që kjo fushë të ketë të ardhmen dhe aplikimet e duhura në vendin tonë në mjekësi, në arritjet e inteligjencës artificiale për shqipen, në pedagogji, albanologji në përgjithësi etj. Për të ndërgjegjësuar më bindshëm komunitetin shkencor për rëndësinë e kësaj disipline, ky artikull synon të paraqesë në mënyrë të përmbledhur arritjet e fonetikës në shqipen e sotme dhe perspektivat që lidhen me të në të ardhmen, veçanërisht në lidhje me krijimin e një laboratori të fonetikës eksperimentale.

Fjalët kyçe:

Fonetika,, metoda bashkëkohore, shqipja e sotme,, arritje,, perspektiva.

Shkarkimet

Download data is not yet available.

Metrics

Metrics Loading ...

References

Sipas tij, “Mendimi ynë është një masë amorfe dhe e paveçuar. Në të vërtetë mendimi është si një nebulozë ku asgjë nuk është e veçuar para se të dalë gjuha. Substanca tingullore nuk është as më fikse as më e veçantë... gjuhën mund ta paraqesim si një seri nënndarjesh të ngjitura pranë njëra-tjetrës, të nënvijëzuar njëherësh në rrafshin e pakufishëm të ideve konfuze (A) dhe në planin jo më pak të papërcaktuar të tingujve (B)... gjuha përpunon njësitë e veta duke u formuar midis dy masave amorfe... ky kombinim prodhon formë, jo substancë... dy rrafshe e lidhura përmes faktit gjuhësor janë konfuze dhe amorfe”. Shih, F. de Saussure, Cours de linguistique générale, Edition critique preparée par Tullio de Mauro, (Paris, 1967), 155-156.
Ibid., 37.
Shih, N. S. Troubetzkoy, Principes de phonologie, (Paris, 1976), 3.
Ibid., 11, 12.
Shih, R. Jakobson-i ka shkruar, se: Tezën themelore të fonologjisë mund ta përcaktojmë më mirë, duke cituar formulën klasike të F. De Saussure-it: “Fonemat janë para së gjithash njësi kundërvënëse, relative dhe negative”. Shih, R. Jakobson, Essais de linguistique generale, (Paris, 1973), 123.
Shih, M. Iviç, Drejtimet në linguistikë, (Prishtinë, 1977), 74.
Shih, F. De Saussure, vep. cit., 65.
Shih, A. Martine, Studies in functional syntax, (Munchen, 1975), 97.
Francezi P. J. Rousselot është i pari fonetikan eksperimental që përdor në studimet e tij fonetike kimografinë dhe palatogramin, duke paraqet gjurmën e nyjëtimit të gjuhës në qiellzën artificial të individit që shqipton tingujt.
Shih, A. Dodi, “Diftongjet e shqipes nga pikëpamja fonetike dhe fonologjike”, në Konferenca e pare e Studimeve Albanologjike, (Tiranë, 1965), 195.
Ibid., 197.
Përpjekja e parë për t’i studiuar fonologjikisht diftongjet e shqipes është bërë nga gjuhëtari çek V. Polak në dy artikuj të botuar në 1955 dhe 1960.
Shih, A. Bothorel, “Kontribut për studimin përshkrues të bashkëtingëlloreve anësore të shqipes”. Studime Filologjike, 2, (Tiranë, 1972), 69-79.
Shih, L. Boriçi, “Kontribut mbi aspektin akustik të zanoreve të shqipes e të disa zanoreve të frëngjishtes”. Studime Filologjike, 1, (Tiranë, 1977), 73-96.
Shih, J. Gjinari, A. Dodi, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, (Tiranë, 1983).
Shih, J. Trumper, G. M. G. Belluscio, “A First Acustic. Perceptual Study of the Vowed System of Frasnita, Ungra and Shën Vasili”, në Atti del Congresso Internazionale di “Studi sulla Lingua, la Storia e la Cultura degli albanesi d’Italia”, (1987).
Shih, G. M. G. Belluscio, “Le vocali toniche dello shqip”, në Atti del 10 Seminario Internazionale di Studi Albanesi, 7-8 giugno 1991.
Shih, B. Beci, Të folmet veriperëndimore të shqipes dhe sistemi fonetik i së folmes së Shkodrës, (Tiranë, 1995).
Shih, A. Dodi, “Kundërvëniet fonologjike të bashkëtingëlloreve të shqipes letrare mbi bazën e tipareve akustike”. Studime Filologjike, 1-4, (Tiranë, 1996), 75-82.
Shih, L. Romito, G. M. G. Belluscio, Studio elettropalatografico dell’opposizione fonematica (ll), (dd) nel dialetto di Catanzaro e /ł/, /ʎ/, /d/, /ð/ nella parlata albanesedi San Basile, (Associazione Italiana di Acustica, XXIV Convegno Nazionale, Trento, 12-14 giugno 1996).
Shih, A. Dodi, “Kundërvëniet e zanoreve të shqipes sipas tipareve të tyre akustike”. Studime Filologjike, 1-2, (Tiranë, 1998), 63-73.
Shih, R. Memushaj, Fonetikë e shqipes standarde, (Tiranë, 2009).
Shih, A. Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, (Shkup, 2020).
A. Bengu-Jubani, Fonetikë akustike. Analizë e sistemit fonologjik, (Tiranë, 2012).
Shih, S. Coretta, J. Riverin-Coutlée, E. Kapia, S. Nichols, Northen Tosk Albania, në “Journal of the International Phonetic Assocation”, (Cambridge University Press, 2021). Ky punim fitoi çmimin e parë ndërkombëtar të “Journal of International Phonetic Association”.
Shih, T. Plangarica, Aspekte të gjuhësisë së zbatuar 3, (Tiranë, 2021), 34.
Disa gjuhëtarë që kanë dhënë ndihmesë në këtë drejtim janë: G. Zipf, P. Guirand, B. Mandelbrot, G. Herdan, N. Trubeckoj etj.
Shih, F. Besho, “Një analizë matematike e formimit të fjalëve shqipe prej rrokjeve”, Buletin i UShT, Seria Shkencat natyrore, (Tiranë, 1969), 51-63.
Shih, A. Dodi, “Karakteristikat statistikore të sistemit të fonemave të shqipes”. Gjuha jonë, 1-4, (Tiranë, 1993), 80-89.
Ibid., 89.
Shih, A. Dodi, “Rreth problemeve të normës në lëmin e fonetikës së shqipes së sotme letrare”. Studime Filologjike, 2, (Tiranë, 1970), 63-76.
Shih, A. Dodi, vep. cit., 64.
Ibid., 72.
Shih, A. Dodi, “Rreth problemeve të drejtshqiptimit të gjuhës letrare shqipe”. Studime Filologjike, 4, (Tiranë, 1972), 101-131.
Shih, A. Dodi, “Rreth parimit themelor të drejtshkrimit të shqipes”, Gjuha jonë, 2, (Tiranë, 1983), 25-31.
Shih, A. Dodi, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe, (AShSh, IGjL, Tiranë, 1983).
Shih, E. Çabej, “Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe drejtshqiptimit”, në Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, (Tiranë, 1973), 257.
Shih, A. Jubani-Bengu, “Rreth zbatimit të parimit fonetik/fonologjik në drejtshkrimin e shqipes”, në Studime Albanologjike I, (Tiranë, 2014), 41-48.
Shih, V. Sinanaj, “Zgjidhjet me dyshkronjësha të vetëqëndrueshëm në alfabetin e shqipes”, në SCUPI vëll. 37, (Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e kulturore të shqiptarëve, Shkup, 2023), 48-61.
Në këtë gramatikë bëhet ndarja e zanoreve nga bashkëtingëlloret, duke dalluar 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore. Për më tepër, interes paraqet dhe klasifikimi nyjëtimor që autori u bën tingujve themelorë të shqipes.
Shih, J. Byron, Selection among Alternates in Language Standardization. The case of Albanian, (The Hague, Motion, 1976).
Shih, B. Beci, “Studimet fonetike në fushë të shqipes në kuadrin e gjuhësisë moderne”, në Studime për nder të Rexhep Ismajlit, (Prishtinë, 2012), 43-48.
Shih, A. Dodi, “Fonetika e zbatuar dhe fushat e saj”. Studime Filologjike, 3-4, (Tiranë, 2006), 159-172.

References

Sipas tij, “Mendimi ynë është një masë amorfe dhe e paveçuar. Në të vërtetë mendimi është si një nebulozë ku asgjë nuk është e veçuar para se të dalë gjuha. Substanca tingullore nuk është as më fikse as më e veçantë... gjuhën mund ta paraqesim si një seri nënndarjesh të ngjitura pranë njëra-tjetrës, të nënvijëzuar njëherësh në rrafshin e pakufishëm të ideve konfuze (A) dhe në planin jo më pak të papërcaktuar të tingujve (B)... gjuha përpunon njësitë e veta duke u formuar midis dy masave amorfe... ky kombinim prodhon formë, jo substancë... dy rrafshe e lidhura përmes faktit gjuhësor janë konfuze dhe amorfe”. Shih, F. de Saussure, Cours de linguistique générale, Edition critique preparée par Tullio de Mauro, (Paris, 1967), 155-156.

Ibid., 37.

Shih, N. S. Troubetzkoy, Principes de phonologie, (Paris, 1976), 3.

Ibid., 11, 12.

Shih, R. Jakobson-i ka shkruar, se: Tezën themelore të fonologjisë mund ta përcaktojmë më mirë, duke cituar formulën klasike të F. De Saussure-it: “Fonemat janë para së gjithash njësi kundërvënëse, relative dhe negative”. Shih, R. Jakobson, Essais de linguistique generale, (Paris, 1973), 123.

Shih, M. Iviç, Drejtimet në linguistikë, (Prishtinë, 1977), 74.

Shih, F. De Saussure, vep. cit., 65.

Shih, A. Martine, Studies in functional syntax, (Munchen, 1975), 97.

Francezi P. J. Rousselot është i pari fonetikan eksperimental që përdor në studimet e tij fonetike kimografinë dhe palatogramin, duke paraqet gjurmën e nyjëtimit të gjuhës në qiellzën artificial të individit që shqipton tingujt.

Shih, A. Dodi, “Diftongjet e shqipes nga pikëpamja fonetike dhe fonologjike”, në Konferenca e pare e Studimeve Albanologjike, (Tiranë, 1965), 195.

Ibid., 197.

Përpjekja e parë për t’i studiuar fonologjikisht diftongjet e shqipes është bërë nga gjuhëtari çek V. Polak në dy artikuj të botuar në 1955 dhe 1960.

Shih, A. Bothorel, “Kontribut për studimin përshkrues të bashkëtingëlloreve anësore të shqipes”. Studime Filologjike, 2, (Tiranë, 1972), 69-79.

Shih, L. Boriçi, “Kontribut mbi aspektin akustik të zanoreve të shqipes e të disa zanoreve të frëngjishtes”. Studime Filologjike, 1, (Tiranë, 1977), 73-96.

Shih, J. Gjinari, A. Dodi, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, (Tiranë, 1983).

Shih, J. Trumper, G. M. G. Belluscio, “A First Acustic. Perceptual Study of the Vowed System of Frasnita, Ungra and Shën Vasili”, në Atti del Congresso Internazionale di “Studi sulla Lingua, la Storia e la Cultura degli albanesi d’Italia”, (1987).

Shih, G. M. G. Belluscio, “Le vocali toniche dello shqip”, në Atti del 10 Seminario Internazionale di Studi Albanesi, 7-8 giugno 1991.

Shih, B. Beci, Të folmet veriperëndimore të shqipes dhe sistemi fonetik i së folmes së Shkodrës, (Tiranë, 1995).

Shih, A. Dodi, “Kundërvëniet fonologjike të bashkëtingëlloreve të shqipes letrare mbi bazën e tipareve akustike”. Studime Filologjike, 1-4, (Tiranë, 1996), 75-82.

Shih, L. Romito, G. M. G. Belluscio, Studio elettropalatografico dell’opposizione fonematica (ll), (dd) nel dialetto di Catanzaro e /ł/, /ʎ/, /d/, /ð/ nella parlata albanesedi San Basile, (Associazione Italiana di Acustica, XXIV Convegno Nazionale, Trento, 12-14 giugno 1996).

Shih, A. Dodi, “Kundërvëniet e zanoreve të shqipes sipas tipareve të tyre akustike”. Studime Filologjike, 1-2, (Tiranë, 1998), 63-73.

Shih, R. Memushaj, Fonetikë e shqipes standarde, (Tiranë, 2009).

Shih, A. Hamiti, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës standarde shqipe, (Shkup, 2020).

A. Bengu-Jubani, Fonetikë akustike. Analizë e sistemit fonologjik, (Tiranë, 2012).

Shih, S. Coretta, J. Riverin-Coutlée, E. Kapia, S. Nichols, Northen Tosk Albania, në “Journal of the International Phonetic Assocation”, (Cambridge University Press, 2021). Ky punim fitoi çmimin e parë ndërkombëtar të “Journal of International Phonetic Association”.

Shih, T. Plangarica, Aspekte të gjuhësisë së zbatuar 3, (Tiranë, 2021), 34.

Disa gjuhëtarë që kanë dhënë ndihmesë në këtë drejtim janë: G. Zipf, P. Guirand, B. Mandelbrot, G. Herdan, N. Trubeckoj etj.

Shih, F. Besho, “Një analizë matematike e formimit të fjalëve shqipe prej rrokjeve”, Buletin i UShT, Seria Shkencat natyrore, (Tiranë, 1969), 51-63.

Shih, A. Dodi, “Karakteristikat statistikore të sistemit të fonemave të shqipes”. Gjuha jonë, 1-4, (Tiranë, 1993), 80-89.

Ibid., 89.

Shih, A. Dodi, “Rreth problemeve të normës në lëmin e fonetikës së shqipes së sotme letrare”. Studime Filologjike, 2, (Tiranë, 1970), 63-76.

Shih, A. Dodi, vep. cit., 64.

Ibid., 72.

Shih, A. Dodi, “Rreth problemeve të drejtshqiptimit të gjuhës letrare shqipe”. Studime Filologjike, 4, (Tiranë, 1972), 101-131.

Shih, A. Dodi, “Rreth parimit themelor të drejtshkrimit të shqipes”, Gjuha jonë, 2, (Tiranë, 1983), 25-31.

Shih, A. Dodi, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe, (AShSh, IGjL, Tiranë, 1983).

Shih, E. Çabej, “Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe drejtshqiptimit”, në Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, (Tiranë, 1973), 257.

Shih, A. Jubani-Bengu, “Rreth zbatimit të parimit fonetik/fonologjik në drejtshkrimin e shqipes”, në Studime Albanologjike I, (Tiranë, 2014), 41-48.

Shih, V. Sinanaj, “Zgjidhjet me dyshkronjësha të vetëqëndrueshëm në alfabetin e shqipes”, në SCUPI vëll. 37, (Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e kulturore të shqiptarëve, Shkup, 2023), 48-61.

Në këtë gramatikë bëhet ndarja e zanoreve nga bashkëtingëlloret, duke dalluar 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore. Për më tepër, interes paraqet dhe klasifikimi nyjëtimor që autori u bën tingujve themelorë të shqipes.

Shih, J. Byron, Selection among Alternates in Language Standardization. The case of Albanian, (The Hague, Motion, 1976).

Shih, B. Beci, “Studimet fonetike në fushë të shqipes në kuadrin e gjuhësisë moderne”, në Studime për nder të Rexhep Ismajlit, (Prishtinë, 2012), 43-48.

Shih, A. Dodi, “Fonetika e zbatuar dhe fushat e saj”. Studime Filologjike, 3-4, (Tiranë, 2006), 159-172.

Arritje dhe perspektiva në fonetikën e shqipes së sotme

Autorët

Abstrakti

Fjalët kyçe:

Shkarkimet

Metrics

References

References

Downloads

Botuar

Si të citoni

Numri

Seksioni

Licensa

Artikujt më të lexuar nga i njëjti autor

rrethprojektit

Rreth revistës

mostviewed

Gjuha

Seksionet

Fjalë kyçe

Informacion