Teqeja e Pezës - vatër atdhetarie

Abstrakti

Teqeja dhe tyrbja e Baba Hasanit të Pezës nuk janë trajtuar në ndonjë studim të veçantë në fushën e historisë së institucioneve të kultit islam në Shqipëri; përveçse janë përmendur në botimet: Tarikatet islamike shqiptare, Saadizma dhe Tarikati Islamik “Saadi”, të autorit Sheh Ismail Halil Aga.
Ky autor na bën me dije se teqeja e Baba Hasanit të Pezës i takonte tarikatit islam Saadi dhe ishte një nga më të vjetrat në llojin e vet, të ngritura gjatë shekullit XVIII në mbarë trevat shqiptare.
Në të vërtetë, Peza nuk ka pasur ndonjëherë ndërtesë të veçantë si teqe, ku të priteshin e të përcilleshin besimtarët dhe të kryheshin ceremonitë fetare; rolin e saj e ka luajtur shtëpia-teqe e Baba Hasanit, mbi themelet e të cilës sot ngrihet shtëpia ku është mbajtur Konferenca I Antifashiste Nacionalçlirimtare e Pezës, gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Të gjithë studiuesit e tarikatit Saadi shprehen unanim se e para teqe e tarikatit “Saadi”, e ngritur në trojet shqiptare, është ajo e Demir Hanit në Tepelenë.
Ndonëse nuk i referohet ndonjë dokumenti, studiuesi Sheh Ismail Aga ka shënuar si datë të vdekjes së Sheh Hasanit të Pezës vitin 1786, vit në të cilin pasardhësit ngritën edhe tyrben e tij.
Pasardhësi i Baba Hasanit, i biri i tij, Baba Ahmeti i Teqesë së Pezës jetoi ngjarjet e mëdha të qëndresës së dy pashallarëve të mëdhenj: Karamahmud Pashë Bushatlliut e Ali Pashë Tepelenës ndaj pushtuesve osmanë; i nipi i tij, Baba Hasani II, përjetoi kryengritjet e shkëputura të krahinave shqiptare kundër reformave të njohura të Tanzimatit, ndërsa stërnipi, Baba Abdyli, mori pjesë në krijimin e degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në krahinën e Pezës dhe mbështeti rezistencën e bashkëfshatarëve të tij pezakë kundër ekspeditës ndëshkimore të famëkeqit Shefqet Turgut Pasha, në ditët e fundit të Lidhjes, në qershor të vitit 1881.
Në një “historik” të përmbledhur nga mësuesit e shkollës së Pezës së Madhe, thuhet se në kohën e Lidhjes Shqiptare krahina e Pezës ishte lidhur me administratën e Prizrenit.
Teqeja e Pezës përjetoi edhe ngjarjet historike të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe krijimin e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, të kryesuar nga patrioti Ismail Qemali. 
Në ditët e përflakura të Luftës së Dytë Botërore, në ishshtëpinë- teqe të Babë Hasanit të Pezës, më 16 shtator 1942, u mbajt Konferenca e njohur në histori me emrin Konferenca e Pezës.
Mbledhja e patriotëve shqiptarë në Konferencën e Pezës nuk pati karakter fetar; megjithatë, në tekstin e betimit të tyre solemn për t'u bashkuar në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare, fraza e parë që u hodh në letër qe: "pa dallim feje, krahine e ideje politike".