Dukuri të bashkëjetesës ndërfetare

Abstract

Në këtë punim trajtohet fenomeni i diversitetit si një dukuri shumë interesante, që është pothuajse një veçori unike e bashkëjetesës ndërfetare midis shqiptarëve. Nga ky këndvështrim, janë bërë përpjekje për të shpjeguar më tej disa aspekte të kësaj teme që janë po aq interesante sa edhe komplekse. Deri më tani, këto aspekte kanë qenë të pavërejtura ose nuk janë sjellë në dritë siç duhet. Duke gjurmuar evolucionin historik të diversitetit fetar, autori merret me shkaqet kryesore të përhapjes së tij. Jo rrallë, në një mënyrë të paqartë dhe thjesht deklarative, insistohet që ato duhet të kërkohen në sundimin e ashpër të autoriteteve osmane. Bazuar në dokumente dhe deklarata kontradiktore të mbështetësve të kësaj teze, në fakt, arsyet e përhapjes së diversitetit, si dhe ato të islamizimit, duhet të kërkohen dhe gjenden, megjithëse me ndonjë përjashtim, vetëm në masat me karakter thjesht ekonomik të aplikuara. Është e vështirë të pranohet se këta besimtarë të dyfishtë konsiderohen kripto-të krishterë autentikë. Karakteri i fshehtë i këtij fenomeni është jashtëzakonisht relativ. Termi kripto-të krishterë i përdorur nga autorët e huaj dhe që ka hyrë edhe në letërsinë tonë, nuk përfaqëson një reflektim adekuat të situatës së tyre reale nën sundimin osman siç është vënë re në të vërtetë, shumë rrallë. Termi në fjalë është përdorur në zhargonin shkencor, pas Luftës së Dytë Botërore. Edhe në popujt e tjerë të Ballkanit, kjo kategori besimtarësh hezitues është quajtur si në shqip: besimtarë të dyfishtë me fjalët përkatëse në serbisht: shareni; në greqisht: pacali. Termi pluri-konfesional reflekton me të drejtë pozicionin e tyre. Ata quheshin ashtu siç ishin në realitet dhe siç ishin të njohur mirë në popullin mes të cilit lulëzoi kjo formë e dybesimit: besimtarë të dyfishtë dhe jo kripto-të krishterë ose të krishterë të fshehtë. Nëse mund ta shprehim me terma aktualë, ata e fshehën besimin e tyre para mbledhësve të taksave dhe nëpunësve të rekrutimit, jo para bashkatdhetarëve të tyre. Bashkëjetesa ndërfetare e praktikuar gjerësisht në format më të ndryshme, ka hyrë thellë në indet e shoqërisë shqiptare që nga kohët e hershme. Ajo kishte marrë një pamje shumëngjyrëshe të pluri-konfesionalëve, me përmasa dhe forma të ndryshme. Familjet pluri-konfesionale, ku një vëlla ishte i krishterë dhe tjetri mysliman, mbijetonin. Ata jetonin nën një çati dhe ndanin gjithçka përveç besimit. Gjithashtu, çiftet pluri-konfesionale që rezultonin nga martesat e përziera, pavarësisht se kishin besime të ndryshme, kishin të përbashkët shtratin bashkëshortor. Në këtë bazë, pluri-konfesionalizmi ka lulëzuar në kuptimin e gjerë të kësaj fjale. Shpesh termi pluri-konfesionalitet në literaturën historike përfaqëson vetëm një aspekt të ngushtë të tij. Gjon Kastrioti, siç e portretizon peshkopi Fan S. Noli, rezulton të jetë shembulli tipik i një pluri-konfesionali në kuptimin e gjerë të kësaj fjale. Nga kjo karakterizim i biografit të njohur të Gjergj Kastriotit, nuk përjashtohet as djali i Gjonit. Pra, Heroi Kombëtar i shqiptarëve vetë, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, siç dëshmon emri që mbajti deri në fund të jetës së tij, ishte si babai i tij, një shqiptar i thjeshtë, një pluri-konfesional tipik në kuptimin e gjerë të këtij termi. Mendohet të jetë me interes, ndryshe nga imagjinatat e deritanishme, shpjegimi i tyre në këtë punim veçanërisht në lidhje me dimensionet kohore, dhe pse jo, edhe ato hapësinore të pluri-konfesionalitetit fetar. Ndërfetaria historike në pluri-konfesionalitet midis paraardhësve tanë nuk është as një fenomen specifik i shoqërisë osmane, as një i botës shqiptare. Kjo përshtypje krijohet nga fakti që ajo lulëzoi dhe mbijetoi vetëm në mjedise të tilla tolerante, duke i rezistuar sfidave të intolerancës nga shumë anë. Pluri-konfesionalizmi, siç e shprehte Th. Ippen, ka ardhur që nga kohët e paharrueshme, që nga koha e rivaliteteve Ortodokse-Katolike. Në mbështetje të këtyre përfundimeve, punimi sjell dëshmi historike të mjaftueshme dhe bindëse. Kripto-Ortodoksia në Qipro, pas ardhjes nga sundimi Katolik venecian nën atë të sundimit mysliman osman, preferoi të konvertohej në Ortodoksi dhe madje në Islam. Ndërsa në Qipro, kripto-Katolikët që refuzonin Ortodoksinë preferuan të konvertoheshin në myslimanë. Në shekujt e parë të sundimit osman në Shqipëri, ekzistonte një masë shumë e gjerë e pluri-konfesionalëve, të cilët mbijetuan nga koha kur osmanët erdhën dhe deri në shekullin e 17-të. Në mendimin tonë, u realizua në realitet konvertimi i popullsisë katolike në një myslimane me një ritëm të shpejtë dhe në këto përmasa. Kështu, brenda disa dekadash, u realizua konvertimi në masë i shqiptarëve në Islam, gjë që nuk ishte e mundur të realizohej në këto përmasa për më shumë se dy shekuj. Konvertimi i plotë i pluri-konfesionalëve në ritme të shpejta në Islam shqetësoi autoritetet më të larta katolike. Me masa jashtëzakonisht të ashpra të Kuvendit të Parë të Arbënit, ata u përpoqën të kundërshtonin këtë proces. Por, vendimet e marra nuk dhanë rezultatet e pritshme, përkundrazi, ato ndikuan në një drejtim të kundërt. Pluri-konfesionalët, bartës të këtij besimi të ndërmjetëm ose të dyfishtë, në Shqipëri, gjatë periudhës osmane si në të gjithë perandorinë e Turqve, nuk u gjendën mes jetës dhe vdekjes, përpara një alternative pa rrugëdalje, siç ndodhi me myslimanët në Spanjë, ose sllavët e islamizuar dhe grekët në Pashallëkun e Beogradit ose Kretë, pas rivendosjes së sundimit të krishterë në këto vende. Për shkak të intolerancës së sundimtarëve të rinj të krishterë kundër Moriskëve dhe Turqve, si dhe grekëve të islamizuar dhe ku nuk haset një fenomen analog si pluri-konfesionalizmi i quajtur kripto-krishterizëm, apo kripto-myslimanizëm. Nën sundimtarët e rinj të krishterë nuk kishte vend për një kategori të tillë myslimanësh të diskriminuar. Vdekje ose dëbim masiv, nuk kishte rrugë të mesme të "kripto-myslimanizmit" për ta. Vendosja e pushtetit të krishterë nuk linte asnjë rrugëdalje për një mundësi të tillë, ajo shkonte përtej saj. E gjithë kjo përfaqëson një tregues shumë shprehës të ekzistencës së tolerancës nga njëra anë dhe ushtrimit të një intolerancë ekstreme nga ana tjetër. Prandaj, pluri-konfesionalizmi ndërfetar midis shqiptarëve, ndryshe nga vendet e tjera, mbijetoi dhe i rezistoi të gjitha sfidave intolerante nga të gjitha drejtimet.