Parimet themelore për hartimin e «fjalorit të gjuhës së sotme shqipe»
DOI:
https://doi.org/10.62006/sf.vi2.2794Аннотация
Pas një pune përgatitore shumëvjeçare për krijimin e së parës «Kartotekë të leksikut të shqipes», e cila vazhdon të plotësohet e të pasurohet, sektori i leksikologjisë e i leksikografisë i Institutit të historisë e të gjuhësisë filloi hartimin e një fjalori të ri shpjegues të tipit të mesëm e me karakter normativ. Ky do të jetë «Fjalori i gjuhës së sotme shqipe». Hartimi i këtij fjalori shtron, para së gjithash, detyrën e zgjidhjes teorike të problemeve kryesore e të përgjithshme të çdo fjalori shplevies të shqipes së sotme e, në mënyrë të veçantë, të fjalorëve shpjegues normativë. Në një vështrim të drejtpërdrejtë, këto problème kanë të bëjnë me gjendjen dhe prirjet e zhvillimit të leksikut të shqipes së sotme në procesin e kristalizimit të normës letrare kombëtare, me diferencimin e shtresëzimin stilistikor që vihet re gjatë këtij procesi, si edhe me bashkëmarrëdhënjet midis normës leksikore e normës gramatikore, drejtehkrimore e drejtshqiptimore të sotme. Por, në një vështrim më të gjerë, ato lidhen me vetë kuptimin e shpjegimin historiko-teorik të evolucionit të ndërlikuar që ka bërë gjuha sh q ip e p ë r t ’u ngritur nga një gjuhë kombësie në gjuhë kombi e për t ’u formuar si gjuhë letrare kombëtare. Një evolucion i tillë nuk mund të kuptohet e të shpjegohet drejt pa pasur parasysh lidhjet dialektike midis zhvillimit të gjuhës dhe historisë së popullit, veçoritë e gjuhës shqipe — njërit prej tipareve themelore të kombit tonë, si fenomen shoqëror aktiv, si mjet lufte e zhvillimi, roli i të cilit në kohën e ndërtimit të shoqërisë sonë socialiste është bërë më i madh se kurrë. Një vend të veçantë në këtë procès zë evolucioni i shqipes dhe sidomos i shqipes letrare që nga Rilindja jonë Kombëtare, kur u hodhën themelet e gjuhës së sotme letrare kombëtare.Скачивания
Библиографические ссылки
-
Vijat kryesore të këtij koncepti janë parashtruare argumentuar përmbledhtazi në punimin e autorit «Mbi tiparet kryesore të shqipes së sotme letrare», botuar në rev. «Shkencat shoqërore në shkollë», 1967, 2, f. 61-75 dhenë artikullin «Sur les traits principaux de l’albanais littéraire contemporain», botuar në rev. «Studia Albanica», 1966, II, f. 3-30.
-
Shih «Slovar russkogo jazyka », Moskva, 1957-1961 (në 4 vëllime), si edhe Instruksionin për hartimin e tij, hartuar nga Instituti i gjuhësisë i Akademisë sè Shkencave të BRSS m ë 1953; shih gjithashtu «S lovar sovremennogo russkogc literaturnogo jazyka», Moskva-Leningrad, 1948 e vij. d h e S.I. Ozhegov, Slovai russkogo jazyka , Moskva, 1952 etj.
-
Shih «Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache», Akademie-Verlag Berlin 1961 (hartuar nga Instituti i gjuhës e i letërsisë gjermane i Akademisë sè Shkencavet të R.D. Gjermane).
-
Shih «Reçnïk na sëvrem ennija bëlgarski k n izh o v en ezik», Sofija, 1955-195Î (në 3 vëllime).
-
Shih «Dicfionarul limbii romîne moderne », Bucureçti, 1958 (në 1 vëllim) dhe «Dicfionarul lim bii romîne literare contemporane», Bucureçti 1955-1957 (në 4 vëllime).
-
Shih Paul Robert, Dictionnaire alphabétique e t analogique de la langui française (6. vol.), Paris, 1960-1964 d h e «Petit Larousse», Paris , 1965.
-
Në këtë botim janë lënë jashtë një varg kriteresh praktike e teknike leksikografike. të cilat përfshihen në «Udhëzuesin» e plotë, që ndodhet pranë sektorit të
-
leksikologjisë e të leksikografisë.
-
Për qëllimet dhe karakterin e këtyre fjalorëve është mjaft tipik, p.sh., fjalori shqip -italisht i F. Kordinjanos (F. Cordignano, Dizionario albanese-italiano e italianoalbanese, Parte albanese-italiana: Milano, 1934). Në këtë fjalor, që autori e quan «Jungu i ri»·, përfshihet kryesisht leksiku i disa krahinave veriperëndimore të
-
Shqipërisë, ndërsa leksiku i krahinave të jugut nuk shkrihet me gjith ë leksikun tjetër, por jepet në mënyrë shumë të kufizuar (1500 fjalë) si «Shtojcë». Qëllimi
-
thelbësor i kësaj baze dialektore të fjalorit të Kordinjanos del qartë si në vetë parathënjen e fjalorit, ku ai pohon se gjoja « priftërinjve katolikë u 'takon pa dyshim
-
mérita kryesore në kërkimet gjuhësore e në lavrimin e gjuhës...» (f. XI), ashtu edhe në kushtimin, ku qëllimi i fjalorit, në vazhdën e fjalorit të Jungut, lidhet qartë me
-
synimin e misionarëve italianë « për t ’i sjellë dritë e përparim katolik... vendit të Skënderbeut» (f. V). Dhe kjo ndodhte në një kohë, kur lavrimi i gjuhës shqipe
-
në të dy variantet letrare kishte e cur mjaft përpara dhe vija konvergjente e evolucionit gjuhësor drejt një norm letrare kombëtare kish te bërë një zhvillim të
-
dukshëm, më se shtatëdhjetëvjeçar.
-
Shih «Rregullat e drejtshkrimit të shqipes» (Projekt), Tiran ë , 1967, f. 7 («Parime të përgjithshme» dhe zbatimin e këtyre parimeve në kapitujt e ndryshëm).
-
Emanuele Giordano, Fjalor i arbëreshve t'italise, Bari, 1963, f. 22-49. Duhet thënë se në këtë fjalor përfshihen edhe fjalë që prej shkrimtarëve të ndryshëm
-
arbëreshë ose drejtpërsëdrejti prej përfaqësuesve të arbëreshëve janë huazuar nga leksiku i shek. X IX -X X i gjuhës së atdheut-m ëmë . Përveç kësaj, duhet pasur
-
parasysh që mjaft fjalë, të cilat janë përfaqësuar vetëm nëshkrimet e shkrimtarëve arbëreshë dhe njihen zakonisht si «arbëreshizma», janë ruajtur deri më sot
-
edhe në këtë ose atë të folur të Shqipërisë. Kërkimet e sotme leksikologjike e dialektologjike po hedhin nje dritë gjithënjë me të plotë në këtë fushë. P.sh. fjala
-
«Ъиготё» që jepet në fjalorin e Jordanit si një fjalë që përdoret në katundin arbëresh Frashineto në kuptimin «të dalët jashtë , të pëgërët (escremento umano,
-
shih f. 45), përdoret edhe në Shqipëri, në të folmen e Kuçit (Vlorë) në kuptimin « jargët që venë nga goja*· (shih Kartotekën e leksikut të shqipes, fjalë të mbledhura nga M. Luçi). Shihet qartë se kemi të bëjmë me të njëjtën fjalë, kuptimi themelor i së cilës në këto raste është «diçka që del jash të nga trupi i njeriut» . Fjala «buromë»· në kuptimin që ruan në arbërishten i ka të gjitha tiparet e nevojshme (sidomos, në këtë rast, ka rëndësi karakteri i saj eufemistik) për t ’u përdorur sot tek ne në gjuhën letrare në vend të fja lës së huaj «fekale». Të tjera fjalë që dokumentohen gjithashtu në truallin e Shqipërisë nga shembujt që sillen më sipër janë edhe ballnik, ber, borës, betimë, bashtinë, e tj. Duhet thënë, njëkohësisht, se fjalët e përbëra si buzëdjegur, buzësumbull, bythalesh, bythë jashtê u takojnë tipave që janë shumë produktivë edhe në shqipen e sotme e që mund të takohen si në gjuhën tonë të folur, ashtu edhe në gjuhën e shkruar.
-
Duke qenë se përfshirja e këtyre fjalëve me burim popullor përbën një veçori themelore të « F jalorit të gjuhës së sotme shqipe»· që e dallon atë nga fjalorët normativë të gjuhëve të tjera , e shohim të udhës që v lerën e këtij funksioni «informues» të tij ta tregojmë me një material leksikor më të gjerë se sa ai që kemi dhënë për parimet e tjera . Në kllapa shpjegohen shkurt vetëm kuptimet kryesore e më të përgjithshme. Nganjëherë jepen edhe fjalë që si të tilla janë përdorur edhe në gjuhën letarare , por në një kuptim tjetër.
-
Për shkak të pikëpamjeve të ndryshme që takohen në gjuhësinë e sotme në lidhje me vetë konceptin «frazeologji», me parime te klasifikimit e me tipet
-
e frazeologjizmave, si edhe për shkak se frazeologjia e gjuhës shqipe është studjuar fare рак deri më sot, në këtë kapitull nuk mund të japim një klasifikim
-
të plotë shkencor të gjithë tipeve të frazeologjisë që do të përfshihet në «Fjalor». Këtu do të para shtrojmë vetëm grupet kryesore të ndërtimeve frazeologjike e të
-
shprehjeve të qëndrueshme, duke u nisur kryesisht nga detyrat që i dalin «Fjalorit» të ri në këtë fushë.
-
Ky term përdoret në kuptimin e rus. pogovorki, d.m.th. për të shënuar ato shprehje të njohura , zakonisht me kuptim të figurshëm, që kanë një kuptim të
-
njësishëm, tërësor, por që, ndryshe nga fjalët e urta (proverbat), nuk përbëjnë një fjali tërësore.
-
Nganjëherë, këto raste i ndajnë në një tip më vete — «frazeologjizma foljorë-proporcionalë (shih, p.sh. A.I. Molotkov, Frazeologizmi russkogo jazuka
-
i principi ih leksikografiçeskogo opisanija n ë «Frazeologiçeskij slovar russkogo jazyka», Moskva, 1967, f. 8, 14). Megjithatë, ne mendojmë se në gjuhën shqipe një
-
dallim i tillë për nevojat leksikografike nuk paraqitet i nevojshëm; në thelb, këtu kemi të bëjmë me frazeologjizma që kanë një përmbajtje semantik e foljore — tregojnë veprim ose gjendje dhe që, pavarësisht nga ndryshim i strukturor, do të shpjegohen njësoj si foljet që tregojnë veprim ose gjendje.
-
Në këto raste frazeologjizmi duhet të shpjegohet tek të dyja fjalët-sinonime, për arësye se kemi të bëjmë me dy variante leksikore të tij.
-
Me termin «thënje» kuptojmë shembujt ilustrues tipikë që kanë një përdorim të gjerë në kohën tonë e që përpilohen nga hartuesit e redaktorët e «Fjalorit»
-
në bazë të materialeve të Kartotekës së leksikut të shqipes, si edhe të vetë njohurive të përpikta e të përvojës së ty re gjuhësore.
-
Vendet e veçanta të shënimeve stilistikore e të shënimeve të tjera në lidhje me kuptimet e ndryshme të fjalës përcaktohen me hollësi në kapitullin «Pasqyrimi
-
i veçorive stilistikore të fjalëve».
-
Pjesa e dytë e artikullit do të fillojë në krye të rreshtit. Shkronjat që do të përdoren për fjalët dhe për frazeologjinë idiomatike q ë fillon në krye të rreshtit
-
do të jenë të ndryshme.
-
Kuptimet e përdorïmet e veçanta të ndonjë fjale, që fitojnë nuanca të caktuara stilistikore, do të trajtohen njësoj si fjalët që stilistikisht nuk janë neutrale .
-
Meqënese bimët e kafshët ndahen në disa kategori e klasë mendojmë se është e nevojshm e që në «Udhëzuesin» e «Fjalorit» të ketë një shtojcë të veçantë me shembuj konkretë për çdo kategori a klasë, p.sh. për bimët e egra, për bimët e rralla që nuk rriten fare në Shqipëri, për zarzavatet, për pemët frytore e tj. etj., për kafshët shtëpijake prodhuese ose jo-prodhuese, për kafshët e egra, për insektet, shpendët, peshqit etj.
-
Si mbështetje kryesore për leksikun terminologjik do të shërbejnë fjalorët terminologjikë dhe tekstet shkollore të kohës sonë.
-
Termi përdoret në kuptimin më të gjerë, d.m.th. për fjalët, përdorimi i të cilave kufizohet nga një stil i caktuar ose nga njësferë e caktuar.
-
Këtu është fjala për përdorimin në kuptim keqësues të fjalës «dhaskal», e cila, përveç këtij, ka edhe kuptimin e vjetëruar (vjet.) thjesht «mësues» pa ndonjë
-
ngjyrim emocional-shprehës keqësues.
-
Afëria e ligjëratës bisedore me thjeshtligjërimin bën të mundshme edhe një zgjidhje tjetër , më pak të ndërlikuar, më të thjeshtë për karakteristikën e
-
tyre stilistikore në «Fjalor»-. Për të dyja shtresat mund të vihet shënimi bised., duke e kuptuar kë të shënim për të gjitha ato fjalë që kanë karakteristikat e dhëna
-
në piken 9,a. Ndoshta për kushtet e sotme të gjuhës letrare shqipe, te cilat e veshtirësojnë edhe më tepër se në gjuhët e tjera përcaktimin e kufirit midis dy
-
shtresave të lartpermendura , një zgjidhje e tillë do të ishte e zbatueshme më lehtë.
-
Të gjitha parimet e kriteret që jepen për fjalët vlejnë edhe për kuptimet e veçanta të tyre e për frazeologjinë, pavarësisht nëse në pikën përkatë se shënohet
-
ose jo një gjë e tillë.
-
Nuk do të jepet shënimi vet. nj. përemrat abstraktë (mall-i, dashuri-a, pavdekësi-a e tj.) dhe për emrat përmbledhës ose kolektivë (grari-a, rini-a, fsh a ta -
-
rësi-a etj.). Për këta të fundit do të jepet, përveç shënimit të gjinisë, edhe shënimi përmbl. (= përmbledhës).
-
Kur jep e t vetëm një trajtë , do të thotë se mbiemri në këtë trajtë përdoret
-
si për gjininë mashkullore, ashtu edhe për atë femërore, p.sh. tek zemërmirë si
-
karakteristikë gramatikore do të jepet vetëm shënimi për pjesën e ligjëratës (mb.)
-
dhe asgjë tjetër.
-
Nuk duhet të ngatërrohen trajtat morfologjike me variantet fjalëforrmiese, të formuara me prapashtesa të ndryshme. Këto variante do të jepen më vete, p.sh.
-
pemë-tore f. dte pem-ishtë f. etj.
-
Për problemin pëpara shtrohet në pikën cmund të zbotohe t konvencicmalisht (duke e shpjeguar në parathënie ) edhe një zgjidhje tjetër — të jep e t vetëm
-
etimoni i gjuhës fillestare e të mos përmendet fare trajta e etimonit në gjuhën nga është huazuar drejtpërdrejt fjala. Kjo zgjidhje ka si anë negativ e ndryshimin
-
e dukshëm midis trajtës së fjalës së huaj në shqipen dhe trajtës së e timonit fillestar.
-
Disa fjalorë e japin jo nga emri i Vullkanit, por nga vetë vulcanus si emër i përgjithshëm : vulcanus = zjarr, flakë.
-
Problemi i pikës f mund të zgjidhet edhe në një mënyrë tjetër , më të përgjithshme e më të shkurtër — a) për rastet si volt, amper të jep e t vetëm
-
shënimi [ nga 'një emer i përveçëm ]; b) per rastet si malaga, shampanjë , konjak , magnet e tj. të jep e t vetëm shënimi [nga një emer gjeografik] ose [nga një emër
-
qyteti]; c) për emrat e personazheve të mos jepet titulli i veprës dhe data e botimit të saj, as edhe periudha nuk ka jetuar shkrimtari; p.sh. për don kishot-i të jepet
-
vetëm shënimi [nga emri i Don-kishotit, heroit të një roman i të shkrimtarit spanjoll Cervantes ]. Kjo zgjidhje e dytë, megjithëse është plotësisht e mundshme
-
dhe në përputhje të plotë me karakterin e një fjalori shpjegues, është më pak e këshillueshme për «F jalorin » tonë, sepse ajo kërkon një lexues mesatar me nivel
-
kulturor shumë të ngritur, pra ngushton masën e atyre që duhet e mund të përfitojnë tërësisht nga fjalori, i cili sipas synimit tonë, do të jetë një fjalor për çdo
-
lexues që ka një arësim të mesëm.
Библиографические ссылки
Vijat kryesore të këtij koncepti janë parashtruare argumentuar përmbledhtazi në punimin e autorit «Mbi tiparet kryesore të shqipes së sotme letrare», botuar në rev. «Shkencat shoqërore në shkollë», 1967, 2, f. 61-75 dhenë artikullin «Sur les traits principaux de l’albanais littéraire contemporain», botuar në rev. «Studia Albanica», 1966, II, f. 3-30.
Shih «Slovar russkogo jazyka », Moskva, 1957-1961 (në 4 vëllime), si edhe Instruksionin për hartimin e tij, hartuar nga Instituti i gjuhësisë i Akademisë sè Shkencave të BRSS m ë 1953; shih gjithashtu «S lovar sovremennogo russkogc literaturnogo jazyka», Moskva-Leningrad, 1948 e vij. d h e S.I. Ozhegov, Slovai russkogo jazyka , Moskva, 1952 etj.
Shih «Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache», Akademie-Verlag Berlin 1961 (hartuar nga Instituti i gjuhës e i letërsisë gjermane i Akademisë sè Shkencavet të R.D. Gjermane).
Shih «Reçnïk na sëvrem ennija bëlgarski k n izh o v en ezik», Sofija, 1955-195Î (në 3 vëllime).
Shih «Dicfionarul limbii romîne moderne », Bucureçti, 1958 (në 1 vëllim) dhe «Dicfionarul lim bii romîne literare contemporane», Bucureçti 1955-1957 (në 4 vëllime).
Shih Paul Robert, Dictionnaire alphabétique e t analogique de la langui française (6. vol.), Paris, 1960-1964 d h e «Petit Larousse», Paris , 1965.
Në këtë botim janë lënë jashtë një varg kriteresh praktike e teknike leksikografike. të cilat përfshihen në «Udhëzuesin» e plotë, që ndodhet pranë sektorit të
leksikologjisë e të leksikografisë.
Për qëllimet dhe karakterin e këtyre fjalorëve është mjaft tipik, p.sh., fjalori shqip -italisht i F. Kordinjanos (F. Cordignano, Dizionario albanese-italiano e italianoalbanese, Parte albanese-italiana: Milano, 1934). Në këtë fjalor, që autori e quan «Jungu i ri»·, përfshihet kryesisht leksiku i disa krahinave veriperëndimore të
Shqipërisë, ndërsa leksiku i krahinave të jugut nuk shkrihet me gjith ë leksikun tjetër, por jepet në mënyrë shumë të kufizuar (1500 fjalë) si «Shtojcë». Qëllimi
thelbësor i kësaj baze dialektore të fjalorit të Kordinjanos del qartë si në vetë parathënjen e fjalorit, ku ai pohon se gjoja « priftërinjve katolikë u 'takon pa dyshim
mérita kryesore në kërkimet gjuhësore e në lavrimin e gjuhës...» (f. XI), ashtu edhe në kushtimin, ku qëllimi i fjalorit, në vazhdën e fjalorit të Jungut, lidhet qartë me
synimin e misionarëve italianë « për t ’i sjellë dritë e përparim katolik... vendit të Skënderbeut» (f. V). Dhe kjo ndodhte në një kohë, kur lavrimi i gjuhës shqipe
në të dy variantet letrare kishte e cur mjaft përpara dhe vija konvergjente e evolucionit gjuhësor drejt një norm letrare kombëtare kish te bërë një zhvillim të
dukshëm, më se shtatëdhjetëvjeçar.
Shih «Rregullat e drejtshkrimit të shqipes» (Projekt), Tiran ë , 1967, f. 7 («Parime të përgjithshme» dhe zbatimin e këtyre parimeve në kapitujt e ndryshëm).
Emanuele Giordano, Fjalor i arbëreshve t'italise, Bari, 1963, f. 22-49. Duhet thënë se në këtë fjalor përfshihen edhe fjalë që prej shkrimtarëve të ndryshëm
arbëreshë ose drejtpërsëdrejti prej përfaqësuesve të arbëreshëve janë huazuar nga leksiku i shek. X IX -X X i gjuhës së atdheut-m ëmë . Përveç kësaj, duhet pasur
parasysh që mjaft fjalë, të cilat janë përfaqësuar vetëm nëshkrimet e shkrimtarëve arbëreshë dhe njihen zakonisht si «arbëreshizma», janë ruajtur deri më sot
edhe në këtë ose atë të folur të Shqipërisë. Kërkimet e sotme leksikologjike e dialektologjike po hedhin nje dritë gjithënjë me të plotë në këtë fushë. P.sh. fjala
«Ъиготё» që jepet në fjalorin e Jordanit si një fjalë që përdoret në katundin arbëresh Frashineto në kuptimin «të dalët jashtë , të pëgërët (escremento umano,
shih f. 45), përdoret edhe në Shqipëri, në të folmen e Kuçit (Vlorë) në kuptimin « jargët që venë nga goja*· (shih Kartotekën e leksikut të shqipes, fjalë të mbledhura nga M. Luçi). Shihet qartë se kemi të bëjmë me të njëjtën fjalë, kuptimi themelor i së cilës në këto raste është «diçka që del jash të nga trupi i njeriut» . Fjala «buromë»· në kuptimin që ruan në arbërishten i ka të gjitha tiparet e nevojshme (sidomos, në këtë rast, ka rëndësi karakteri i saj eufemistik) për t ’u përdorur sot tek ne në gjuhën letrare në vend të fja lës së huaj «fekale». Të tjera fjalë që dokumentohen gjithashtu në truallin e Shqipërisë nga shembujt që sillen më sipër janë edhe ballnik, ber, borës, betimë, bashtinë, e tj. Duhet thënë, njëkohësisht, se fjalët e përbëra si buzëdjegur, buzësumbull, bythalesh, bythë jashtê u takojnë tipave që janë shumë produktivë edhe në shqipen e sotme e që mund të takohen si në gjuhën tonë të folur, ashtu edhe në gjuhën e shkruar.
Duke qenë se përfshirja e këtyre fjalëve me burim popullor përbën një veçori themelore të « F jalorit të gjuhës së sotme shqipe»· që e dallon atë nga fjalorët normativë të gjuhëve të tjera , e shohim të udhës që v lerën e këtij funksioni «informues» të tij ta tregojmë me një material leksikor më të gjerë se sa ai që kemi dhënë për parimet e tjera . Në kllapa shpjegohen shkurt vetëm kuptimet kryesore e më të përgjithshme. Nganjëherë jepen edhe fjalë që si të tilla janë përdorur edhe në gjuhën letarare , por në një kuptim tjetër.
Për shkak të pikëpamjeve të ndryshme që takohen në gjuhësinë e sotme në lidhje me vetë konceptin «frazeologji», me parime te klasifikimit e me tipet
e frazeologjizmave, si edhe për shkak se frazeologjia e gjuhës shqipe është studjuar fare рак deri më sot, në këtë kapitull nuk mund të japim një klasifikim
të plotë shkencor të gjithë tipeve të frazeologjisë që do të përfshihet në «Fjalor». Këtu do të para shtrojmë vetëm grupet kryesore të ndërtimeve frazeologjike e të
shprehjeve të qëndrueshme, duke u nisur kryesisht nga detyrat që i dalin «Fjalorit» të ri në këtë fushë.
Ky term përdoret në kuptimin e rus. pogovorki, d.m.th. për të shënuar ato shprehje të njohura , zakonisht me kuptim të figurshëm, që kanë një kuptim të
njësishëm, tërësor, por që, ndryshe nga fjalët e urta (proverbat), nuk përbëjnë një fjali tërësore.
Nganjëherë, këto raste i ndajnë në një tip më vete — «frazeologjizma foljorë-proporcionalë (shih, p.sh. A.I. Molotkov, Frazeologizmi russkogo jazuka
i principi ih leksikografiçeskogo opisanija n ë «Frazeologiçeskij slovar russkogo jazyka», Moskva, 1967, f. 8, 14). Megjithatë, ne mendojmë se në gjuhën shqipe një
dallim i tillë për nevojat leksikografike nuk paraqitet i nevojshëm; në thelb, këtu kemi të bëjmë me frazeologjizma që kanë një përmbajtje semantik e foljore — tregojnë veprim ose gjendje dhe që, pavarësisht nga ndryshim i strukturor, do të shpjegohen njësoj si foljet që tregojnë veprim ose gjendje.
Në këto raste frazeologjizmi duhet të shpjegohet tek të dyja fjalët-sinonime, për arësye se kemi të bëjmë me dy variante leksikore të tij.
Me termin «thënje» kuptojmë shembujt ilustrues tipikë që kanë një përdorim të gjerë në kohën tonë e që përpilohen nga hartuesit e redaktorët e «Fjalorit»
në bazë të materialeve të Kartotekës së leksikut të shqipes, si edhe të vetë njohurive të përpikta e të përvojës së ty re gjuhësore.
Vendet e veçanta të shënimeve stilistikore e të shënimeve të tjera në lidhje me kuptimet e ndryshme të fjalës përcaktohen me hollësi në kapitullin «Pasqyrimi
i veçorive stilistikore të fjalëve».
Pjesa e dytë e artikullit do të fillojë në krye të rreshtit. Shkronjat që do të përdoren për fjalët dhe për frazeologjinë idiomatike q ë fillon në krye të rreshtit
do të jenë të ndryshme.
Kuptimet e përdorïmet e veçanta të ndonjë fjale, që fitojnë nuanca të caktuara stilistikore, do të trajtohen njësoj si fjalët që stilistikisht nuk janë neutrale .
Meqënese bimët e kafshët ndahen në disa kategori e klasë mendojmë se është e nevojshm e që në «Udhëzuesin» e «Fjalorit» të ketë një shtojcë të veçantë me shembuj konkretë për çdo kategori a klasë, p.sh. për bimët e egra, për bimët e rralla që nuk rriten fare në Shqipëri, për zarzavatet, për pemët frytore e tj. etj., për kafshët shtëpijake prodhuese ose jo-prodhuese, për kafshët e egra, për insektet, shpendët, peshqit etj.
Si mbështetje kryesore për leksikun terminologjik do të shërbejnë fjalorët terminologjikë dhe tekstet shkollore të kohës sonë.
Termi përdoret në kuptimin më të gjerë, d.m.th. për fjalët, përdorimi i të cilave kufizohet nga një stil i caktuar ose nga njësferë e caktuar.
Këtu është fjala për përdorimin në kuptim keqësues të fjalës «dhaskal», e cila, përveç këtij, ka edhe kuptimin e vjetëruar (vjet.) thjesht «mësues» pa ndonjë
ngjyrim emocional-shprehës keqësues.
Afëria e ligjëratës bisedore me thjeshtligjërimin bën të mundshme edhe një zgjidhje tjetër , më pak të ndërlikuar, më të thjeshtë për karakteristikën e
tyre stilistikore në «Fjalor»-. Për të dyja shtresat mund të vihet shënimi bised., duke e kuptuar kë të shënim për të gjitha ato fjalë që kanë karakteristikat e dhëna
në piken 9,a. Ndoshta për kushtet e sotme të gjuhës letrare shqipe, te cilat e veshtirësojnë edhe më tepër se në gjuhët e tjera përcaktimin e kufirit midis dy
shtresave të lartpermendura , një zgjidhje e tillë do të ishte e zbatueshme më lehtë.
Të gjitha parimet e kriteret që jepen për fjalët vlejnë edhe për kuptimet e veçanta të tyre e për frazeologjinë, pavarësisht nëse në pikën përkatë se shënohet
ose jo një gjë e tillë.
Nuk do të jepet shënimi vet. nj. përemrat abstraktë (mall-i, dashuri-a, pavdekësi-a e tj.) dhe për emrat përmbledhës ose kolektivë (grari-a, rini-a, fsh a ta -
rësi-a etj.). Për këta të fundit do të jepet, përveç shënimit të gjinisë, edhe shënimi përmbl. (= përmbledhës).
Kur jep e t vetëm një trajtë , do të thotë se mbiemri në këtë trajtë përdoret
si për gjininë mashkullore, ashtu edhe për atë femërore, p.sh. tek zemërmirë si
karakteristikë gramatikore do të jepet vetëm shënimi për pjesën e ligjëratës (mb.)
dhe asgjë tjetër.
Nuk duhet të ngatërrohen trajtat morfologjike me variantet fjalëforrmiese, të formuara me prapashtesa të ndryshme. Këto variante do të jepen më vete, p.sh.
pemë-tore f. dte pem-ishtë f. etj.
Për problemin pëpara shtrohet në pikën cmund të zbotohe t konvencicmalisht (duke e shpjeguar në parathënie ) edhe një zgjidhje tjetër — të jep e t vetëm
etimoni i gjuhës fillestare e të mos përmendet fare trajta e etimonit në gjuhën nga është huazuar drejtpërdrejt fjala. Kjo zgjidhje ka si anë negativ e ndryshimin
e dukshëm midis trajtës së fjalës së huaj në shqipen dhe trajtës së e timonit fillestar.
Disa fjalorë e japin jo nga emri i Vullkanit, por nga vetë vulcanus si emër i përgjithshëm : vulcanus = zjarr, flakë.
Problemi i pikës f mund të zgjidhet edhe në një mënyrë tjetër , më të përgjithshme e më të shkurtër — a) për rastet si volt, amper të jep e t vetëm
shënimi [ nga 'një emer i përveçëm ]; b) per rastet si malaga, shampanjë , konjak , magnet e tj. të jep e t vetëm shënimi [nga një emer gjeografik] ose [nga një emër
qyteti]; c) për emrat e personazheve të mos jepet titulli i veprës dhe data e botimit të saj, as edhe periudha nuk ka jetuar shkrimtari; p.sh. për don kishot-i të jepet
vetëm shënimi [nga emri i Don-kishotit, heroit të një roman i të shkrimtarit spanjoll Cervantes ]. Kjo zgjidhje e dytë, megjithëse është plotësisht e mundshme
dhe në përputhje të plotë me karakterin e një fjalori shpjegues, është më pak e këshillueshme për «F jalorin » tonë, sepse ajo kërkon një lexues mesatar me nivel
kulturor shumë të ngritur, pra ngushton masën e atyre që duhet e mund të përfitojnë tërësisht nga fjalori, i cili sipas synimit tonë, do të jetë një fjalor për çdo
lexues që ka një arësim të mesëm.
Загрузки
Опубликован
Как цитировать
Выпуск
Раздел
Лицензия
Copyright (c) 2023 Akademia e Studimeve Albanologjike
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial-ShareAlike» («Атрибуция — Некоммерческое использование — На тех же условиях») 4.0 Всемирная.
Shqip
English
Français (France)
Italiano
